کاپیتولاسیون به روایت اسناد ساواک

12 آبان 1401

کاپیتولاسیون یا حق قضاوت کنسول‌های بیگانه در ایران به موجب عهدنامه تجارتی بین ایران و روسیه در قرارداد ننگین و ذلت بار ترکمانچای به ایران تحمیل شد. در فصل هفتم این قرارداد به نوعی آزادی همه گونه جنایت و خودسری به اتباع روسیه داده شد و از ایران حق دستگیری و محاکمه خاطیان روسی سلب گردید. این قانون تا انقلاب اکتبر 1917 م برابر با 1296 ه‌ ش حاکم بود، اما با روی کار آمدن رژیم کمونیستی به رهبری لنین این قانون ملغی و در همان زمان در هیئت وزیران روسیه لغو شد. (در سال 1306 رضاخان با یک تبلیغات دروغین این قانون را ملغی اعلام کرد(!

پس از کودتای آمریکایی - انگلیسی 28 مرداد 1332 که آمریکا بر ایران حاکمیت و سلطه یافت، ورود مستشاران و اتباع آمریکایی در ایران رو به فزونی گذاشت و از شصت‌هزار به هشتادهزار نفر افزایش یافت. در پی این افزایش بار دیگر بحث کاپیتولاسیون در مرداد 1343 در دولت و مجلسین سنا و شورای ملی رژیم پهلوی مطرح و در مهر همان سال به تصویب رسید. این اقدام، ایران را مستعمره ابر قدرتِ آمریکا قرار می‌داد.[1] تفاوت این لایحه با لایحه 1321 که در مورد مستشاران نظامی آمریکا در ایران اجرا می‌شد این بود که در این متن تمامی اتباع عادی آمریکا نیز شامل این مصونیت می‌شدند.

با تصویب لایحه کاپیتولاسیون در مجلسین، امام خمینی(ره) در برابر این خیانت رژیم پهلوی موضع‌گیری کرده، آن را «سند مستعمره نمودن»[2] ایران دانستند. ساواک یک روز قبل از سخنرانی تاریخی امام راجع به کاپیتولاسیون گزارش داده است:

«برابر اطلاع، جلسه هفتگی روحانیون ساعت 19 روز 2 /  8 /  43 در منزل سیدحسین قاضی طباطبایی تشکیل و آقایان [امام] خمینی، [آیت‌الله العظمی میرزا هاشمِ] آملی، [آیت‌الله العظمی سید شهاب‌الدین مرعشیِ] نجفی [آیت‌الله شیخ‌مرتضی] حائریِ [یزدی] در جلسه شرکت داشتند. با اینکه از آقای شریعتمداری هم دعوت شده بود، لکن او از شرکت در جلسه خودداری نمود.

آقای خمینی قصد دارد روز دوشنبه که چهار آبان مصادف با تولد حضرت زهرا می‌باشد در منزل خود سخنرانی نماید و احتمال دارد در سخنرانی خود راجع به تدریس بانوان در مدارس مردانه و همچنین مصونیت اتباع خارجی از دولت انتقاد کند و مطالب دیگری در این زمینه اظهار دارد. گویا  خمینی اعلامیه‌ای در این مورد در تهران چاپ کرده که امکان دارد فردا در تهران پخش شود و نمونه آن هنوز به دست نیامده است.»[3]

پس از تلاش و کوشش فراوان، ساواک مطلع می‌شود که اعلامیه امام(ره) در تهران چاپ و فردا نیز پخش خواهد شد.[4] در گزارش دیگری، ساواک اعلام می‌دارد که در جلسه بین شریعتمداری و امام خمینی(ره) مشاجره لفظی شده و آقای شریعتمداری جلسه را ترک و اظهار نموده است که دیگر شرکت نخواهد کرد.[5] در 4 آبان یک حلقه نوار سخنرانی امام که در حضور 6000 نفر ایراد شده است، به دست ساواک می‌رسد[6] و از ساواک تهران به ریاست ساواک و مدیر کل اداره سوم ارسال می‌شود. منابع ساواک گزارش داده بودند که طبق اطلاعی که در 2 /  8 /  43 بدست آورده‌اند روحانیون طراز اول قم در روز چهارم آبان مصادف با ولادت حضرت فاطمه (س) مجالس سخنرانی ترتیب خواهند داد و چون پیش‌بینی می‌شد که در ضمن صحبت از قانون مصونیت اتباع کشور آمریکا نیز ذکری به میان آید، لذا به شهربانی قم در این مورد دستور و آموزش لازم داده می‌شود. برابر گزارش شهربانی مذکور از ساعت 7 صبح روز 4 آبان عده‌ای به منزل امام خمینی(ره) وارد و «در ساعت 9 ]این] عده زیادتر شده و در ساعت 15 / 10 آقای  خمینی پشت میکروفن قرار گرفته و بیاناتی ایراد کردند که شرح خلاصه آن به پیوست ایفاد می‌گردد.[7]

به گزارش ساواک در این روز عده‌ای از روحانیون قم در منابر و مساجد در افشای ماهیت کاپیتولاسیون علیه دولت صحبت کردند و افکار عمومی را تحریک نمودند.[8] با توجه به مواضع امام بسیاری دیگر از حضرات آقایان علماء، وعاظ و روحانیون نیز بنابر تکلیف، هر یک مطالبی علیه کاپیتولاسیون گفتند و آقایان سید صادق و سید ابوالقاسم روحانی و میرزا ابوالفضل زاهدی هم تلگرافاتی در این زمینه ارسال کردند.[9] پخش اعلامیه امام ابعاد بسیار وسیعی داشت و تأثیر زیادی در گسترش اعتراضات نسبت به مصونیت مستشاران آمریکایی نمود.[10]

در یازدهم آبان ماه سال 43 ساواک گزارش می‌دهد که امام خمینی و آیت‌الله شریعتمداری در تاریخ 4 /  8 /  1343 در منازلشان پیرامون لوایح مصونیت صحبت کرده‌اند.[11] ساواک برای جلوگیری از گسترش موج اعتراضات کوشید تا چاپ کنندگان اعلامیه‌های راجع به کاپیتولاسیون را که در قطع کتابچه نیز نشر یافته بود و در دسترس روحانیون و طلاب شهرهای مختلف قرار می‌گرفت دستگیر کند.[12] بر اساس اسناد، شیخ رسول قائمی در آبادان و سید علی بهبهانی در اهواز و شیخ محمد طاهر شبیری در خرمشهر، از امام خمینی نامه‌هایی در موضوع مصونیت اتباع آمریکایی دریافت کرده بودند.[13] به این ترتیب ساواک امام را در 13 آبان 1343 دستگیر کرد. در گزارشی از ساوک آمده است: «نامبرده پس از این‌که به علت تحریک مردم به مخالفت با دولت و ایراد بیانات توهین‌آمیز مدتی بازداشت و بعداً آزاد گردید. به صورت ظاهر از فعالیت‌های مضره خود کاست و آن‌چه در مخالفت با مقامات دولتی ایراد می‌کرد در خفا و پنهانی انجام می‌گرفت. ولی در تاریخ 18  / 6 /  1343 در مسجداعظم قم با حضور جمعیتی معادل 3000 نفر دوباره مبادرت به یک سخنرانی خلاف مصالح نموده و طی آن ضمن حمله به دولت ترکیه گفت که دولت مذکور احکام اسلامی را لغو و سپس اشاره کرده که ما می‌ترسیم این جا هم مثل آن جا بشود و اضافه نمود که بیچارگی ما از دول اسلامی است که اسلام را نمی‌شناسند و در خاتمه گفت: می‌گویند ما با اسرائیل رابطه نداریم ولی می‌شنویم و در روزنامه اطلاعات می‌خوانیم که چند روز قبل سفیر اسرائیل به تهران آمده است …«[14]

به گفته‌ی ساواک «خمینی بالاخره در تاریخ 4 /  8 /  43 به مناسبت تولد حضرت فاطمه زهرا (س) سخنرانی مشروحی در منزل خود ایراد و طی آن مسئله مصونیت مستشاران آمریکا را عنوان و دولت و مجلس را متهم به خیانت به ملت کرد.«[15] در این زمان روند پخش اعلامیه در سراسر کشور هم‌چنان موضوع گزارش‌های ساواک می‌باشد که در جریان آن برخی نیز دستگیر و زندانی می‌شوند. سخنرانی حجت‌الاسلام خندق آبادی در 8 /  5 /  43 در مسجد امام حسن مجتبی(ع) علیه کاپیتولاسیون و پخش مکرر اعلامیه در مسجد جامع بازار و در میان اصناف بازاری، دانشجویان دانشکده پزشکی تهران و دانشکده فنی و حتی ارسال آن با پست شهری برای رؤسای ادارات و اشخاص و منازل علماءِ تهران از دغدغه‌های ساواک بود. در مجلس ختم مرحوم آیت‌الله سید محمد بهبهانی - ده روز پس از تبعید حضرت امام(ره) به ترکیه - هم‌چنان اعلامیه علیه کاپیتولاسیون پخش می‌شده است و ساواک توان یافتن مرکزیت چاپ و پخش آن را ندارد. در 28 /  8 /  43 در گزارشی از قم آمده است که بار دیگر اعلامیه امام(ره) علیه مستشاران و اتباع آمریکایی تکثیر شده و حتی برای جامعه سوسیالیست‌ها نیز ارسال شده است. [16]در تلگرافی از طرف آیت‌الله العظمی سید محمد هادی میلانی به قم «آمادگی اهالی مشهد برای هرگونه اقدام و فداکاری اعلام شده است«[17] بازتاب این اعتراضات به حدی بود که «اکبر سرفراز» ماشین نویس دبیرخانه مؤسسه رازی به طور خصوصی اظهار داشته بود: «عملی که شاه در مورد برقراری کاپیتولاسیون انجام داده است به منزله فروختن ایران به آمریکایی‌ها بوده است.«[18] در همین گزارش آمده است: «بیش از یک هفته از تصویب کاپیتولاسیون نمی‌گذرد که دو نفر آمریکایی در تبریز زنی را که با شوهرش در خیابان عبور می‌نموده به زور ربوده و به وی تجاوز کرده‌اند. گزارش‌های رسیده از کرمان، خمین، تهران و حتی عراق، از بازتاب گسترده‌ی این موضوع حکایت دارد. در تکثیر و پخش اعلامیه‌های امام در «هیئت مؤتلفه اسلامی» افرادی چون شهیدان حاج مهدی عراقی، حاج صادق امانی، حاج صادق اسلامی و … نقش مهمی ایفا کردند و با توجه به جایگاه خاصی که در بازار و میان شخصیت‌های مذهبی داشتند منشاء تأثیرات زیادی شدند.

در پایان باید گفت که سکوت احزاب سیاسی و بسیاری از رجال ملی در برابر این فاجعه دردناک حدیث دیگری است.

پی‌نوشت‌ها: