نمایی از فضای داخلی زندان سیاسی مشهد در سال 1352

[1] . اعدام دو مبارز و برگزاری مراسم یادبود در زندان مشهد: محمد مفیدی و محمدباقر عباسی از اعضای سازمان مجاهدین خلق و عاملان ترور سرتیپ سعید طاهری، در تاریخ 21 / 10 / 1351 اعدام شدند. به همین مناسبت در تاریخهای 21 و 24 اسفند 1351 زندانیان بند سیاسی مشهد دو مراسم یادبود برگزار نمودند. آقای عسگراولادی در این باره می­گوید «... بعدها ما را تبعید کردند به زندان مشهد ... بزرگداشت یک مبارز شهید اتفاق افتاد و در این جریان، اختلاف کمونیستها و منافقین و اختلاف ما با هر دو دسته آشکار شد. در این مجلس ختم، کمونیستها گفتند: ما حاضر نیستیم در مجلس، قرآن خوانده شود، ما باید سرود خودمان را بخوانیم و برویم. منافقین با این که اکثریت داشتند با آنها موافقت کردند. آنها سرود خواندند و رفتند. خود منافقین در آن جا گفتند: ما هم قبل از قرآن باید سرود خودمان را بخوانیم، چون بعضی از بچه­های ما حاضر نیستند، بنشینند پای برنامه قرآن! تعدادی از آنها سرودی را خواندند و رفتند. معدودی شاید به اندازه انگشتان دست ماندیم که برای آن شهید قرآن بخوانیم. در این اثنا، آنها حمله کردند به مجلس ختم شهید و قرآن خواندن ما را به هم زدند. شهید لاجوردی بلند شد و یقه سرهنگی را که رئیس زندان بود گرفت و او را به دیوار زد و گفت: من هر چه را تحمل کنم، اهانت به قرآن را نمی­توانم تحمل کنم. اگر بخواهید به قرآن اهانت کنید، کسی که یک لحظه شما را تحمل نمی­کند من هستم. رئیس زندان با دستپاچگی گفت: من صبر کردم که این یک آیه آخر تمام شود، بعد آمدم تو. بعد هم عذرخواهی کرد.، ولی از آن جا که رفت ما را تبعید کرد به بندهای زندان عادی...»

شهید لاجوردی در خاطرات خود می‌­گوید: «وضع زندان مشهد این بود که همه با هم ائتلاف داشتند. وقتی یکی از مذهبی­ها یا کمونیستها را اعدام می­‌کردند؛ یک سرود، چپی­ها می­‌خواندند؛ یک سرود، هم مجاهدین می­‌خواندند... محمد مفیدی که اعدام شد یک جلسه هماهنگی گذاشتند. گفتیم ما که کمونیست و فدائی و غیره را قبول نداریم، سرود آنها را هم ابدا نمی‌خوانیم ولی سرود مجاهدین را اگر خواسته باشید می­‌خوانیم در ضمن باید قرآن خوانده بشود. گفتند: نه نمی‌­شود... خلاصه یکی را گذاشتیم قرآن بخواند... اول هم سرود فدائی­ها را خواندند. ما ایستادیم فقط نگاه کردیم. بعد هم سرود مجاهدین را خواندند. بعد نوبت قرآن شد و ما نشستیم. کمونیستها هم رفتند. حالا چند نفر آمدند؟ فکر می­‌کنم از جمع صد و چهل، پنجاه نفری کمونی که آنها داشتند، هفت، هشت نفر آمده بودند و ما یازده نفر که در مشهد بودیم در ختم باقی مانده بودیم. صدای سرود که بلند شده بود، تا پلیس آمد داخل بند وقت تلاوت قرآن بود. اول که آمد اخطار داد و گفت: نخوان. من گفتم: نخیر بخوان... رفت قرآن را از دست آن کسی که تلاوت می­‌کرد با زور گرفت، در این بین جلد قرآن پاره شد. ما هم این را الم شنگه کردیم که بَه! قرآن پاره می­‌کنی!... خلاصه زندانی­ها داد و فریاد راه انداختند که قرآن پاره می‌کنی! ضد خدا، ضد مذهب! من رفتم دستم را گذاشتم روی سینه سرهنگه و هولش دادم... این ماجرا به گوش زندانیان بندهای دیگر هم رسید که این چند نفر(من، حیدری و عسگراولادی) طلیعه­‌دار شده و مراسم ختم را برپا کرده­‌ایم... (ماهنامه شاهد یاران، یادمان شهید اسدالله لاجوردی، شماره 28، اسفند 1386، صفحه 7 و نگاه گرم حق بر شبنم، صفحه 111 تا 113)

[2] . مهدی ابریشمچی: در سال 1326 در تهران متولد شد. در سال ١٣٤٨ به عضویت سازمان مجاهدین خلق درآمد و تحت نظر محمد حنیف نژاد آموزش دید. وی به دلیل تخصص مهندسی شیمی در گروه شیمی مشغول به کار شد و در تهیه مواد منفجره مسئولیت داشت. وی در آبان ٥٠ دستگیر شد و با اعمال نفوذها و فعالیت­های پدرش تنها به ٧ سال زندان محکوم شد. مهدی ابریشمچی با نام­های تشکیلاتی اسد و شریف از اعضای قدیمی و اولیه سازمان مجاهدین خلق می­‌باشد که در زمان شاه مدتی را در زندان­های مشهد و اوین تهران در حبس بوده است. بعد از ٢٢ بهمن ١٣٥٧ مهدی ابریشمچی یکی از چند مسئول اصلی و ارشد سازمان مجاهدین خلق محسوب می­‌شد که در مصاحبه­‌های مطبوعاتی و سخنرانی­‌ها و میتینگ­‌های عمومی سازمان شرکت می­‌کرد. پدر مهدی ابریشمچی از کارخانه داران تهران بود و به لحاظ اقتصادی وضعیت بسیار خوبی داشتند. وی بعد از انقلاب با مریم عضدانلو ازدواج کرد و دارای دختری به نام اشرف می‌باشند... از نکات جالب و تاریخی سازمان مجاهدین، اطلاعیه سیاسی و نظامی سازمان در ٢٨ خرداد ١٣٦٠ می­‌باشد که سازمان دلیل شروع ”مبارزه مسلحانه“ را ”حمله چماقداران به خانه پدری برادر مجاهد مهدی ابریشمچی“ اعلام می­‌کند و تصریح می­‌کند که از این پس از اعضای خود مسلحانه دفاع خواهد کرد که نشان دهنده یک طرح از پیش برنامه­‌ریزی شده برای ٣٠ خرداد ١٣٦٠ بوده است. ابریشمچی و همسرش مریم عضدانلو بعد از ٣٠ خرداد ١٣٦٠ به پاریس رفتند و بعد از مطرح شدن ”انقلاب ایدئولوژیک“ در سال ١٣٦٤، وی و مریم عضدانلو به دستور سازمان و مسعود رجوی از یکدیگر طلاق گرفتند. مریم به عقد مسعود رجوی در آمد و مهدی ابریشمچی نیز در تاریخ 15 / 1 / 64 با مینا خیابانی، خواهر کوچکتر موسی خیابانی ازدواج کرد. مینا خیابانی 17 سال از مهدی ابریشمچی کوچکتر بود و ازدواج اول مینا خیابانی نیز محسوب می‌­شد. مهدی ابریشمچی هنگام رفتن رجوی به عراق، همراه وی بود و در تمامی ملاقات‌های صدام حسین دیکتاتور سرنگون شده عراق با مسعود رجوی، حضور و مشارکت فعال داشته است. وی در بغداد مسئول روابط سازمان با عراق شد و کلیه حمایت­‌های مالی و تدارکاتی و تسلیحاتی صدام حسین به سازمان از طریق وی صورت می­‌گرفت. ضمناً وی رئیس کمیسیون صلح! شورای ملی مقاومت نیز بود که به اصطلاح قرار بود بین صدام حسین و ایران صلح برقرار کند. جالب این است که هنوز این کمیسیون صلح! بعد از سرنگونی صدام حسین در شورای ملی مقاومت وجود دارد و ریاست آن کماکان با مهدی ابریشمچی است. ابریشمچی قبل از سرنگونی رژیم صدام حسین به همراه ٢٥٠ الی ٣٠٠ تن از مسئولین مورد اعتماد رجوی به پاریس آمد. وی در ١٧ ژوئن ٢٠٠٣ توسط پلیس فرانسه به همراه مریم رجوی و ١٦٠ تن دیگر از اعضا و مسئولین سازمان دستگیر و سپس با قید ضمانت تا تشکیل دادگاه از زندان آزاد شد. (سازمان مجاهدین خلق، پیدایی تا فرجام، جلد سوم، صفحه 29 و 30)

[3] . بیژن چهرازی فعالیت سیاسی خود را از نوجوانی آغاز کرد. یک بار در ١٣ سالگی به خاطر پخش اعلامیه­‌های حزب توده اصفهان دستگیر شد ولی به دلیل کمی سن آزاد گردید. پس از اخذ دیپلم متوسطه به اتریش رفت و به ادامه تحصیل در رشته اقتصاد پرداخت. پس از اصلاحات ارضی و تائید شوروی از این اصلاحات و ارتجاعی خواندن قیام 15 خرداد و شدت گرفتن اختلافات ایدئولوژیک چین و شوروی، انشقاق حزبی در بین اعضای حزب توده به وجود آمد و عده‌ای از رهبران حزب توده به سمت چین تمایل یافتند و زمینه ایجاد سازمان انقلابی حزب توده فراهم شد. با هماهنگی به عمل آمده از طرف فریدون کشاورز از رهبران سابق حزب توده، عده‌ای برای گذراندن دوره به چین سفر کردند که از جمله آنها بیژن چهرازی بود. او در سال 1346 مخفیانه وارد ایران شد و در سال 1350 دستگیر و به ده سال زندان محکوم شد که بخشی از آن را در زندانهای تهران و مشهد گذراند. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی از زندان آزاد شد و به سازمان کومله (گروه کمونیستی افراطی کُرد که به مبارزه مسلحانه علیه رژیم جمهوری اسلامی روی آوردند) پیوست و به صورت مسلحانه رو در روی جمهوری اسلامی و تمامیت ارضی کشور ایستاد. در آذر سال 1361دستگیر شد و پس از محاکمه در شهریور 1362 اعدام شد.

[4] . رضا شلتوکی در 1305 در کرمانشاه به دنیا آمد. در دوران دبیرستان به همراه پسرخاله‌اش (محمدعلی عمویی) جذب سازمان جوانان توده در کرمانشاه شد و سپس به همراه او برای ادامه تحصیل در دانشکده افسری به تهران رفت و پس از چندی به عضویت سازمان نظامی حزب توده درآمد. سه ماه پس از عضویت، با کشف سازمان نظامی حزب توده (مرداد 133) ستوان دوم هوائی رضا شلتوکی دستگیر و در دادگاه نظامی به حبس ابد محکوم شد. شلتوکی مانند سایر زندانیان توده­ای بارها ابراز ندامت کرد و تقاضای عفو نمود از جمله در نامه مورخ 13 / 8 / 1335 به شاه چنین نوشت:

«پیشگاه مبارک بندگان اعلیحضرت همایونی شاهنشاهی

مفتخراً به شرف عرض همایونی می‌­رساند: جان نثار ستوان دوم هوائی سابق رضا شلتوکی که به جرم عضویت در سازمان نظامی وابسته به حزب منحله توده محکوم و زندانی می‌­باشم، صادقانه اعتراف می‌نمایم که مدت کمی (سه ماه) همان‌طور که در پرونده منعکس است، فریب تبلیغات گمراه کننده سازمان مزبور را خورده، ولی خدای متعال را شکر که علاوه بر این که قدمی در راه منافع حزب مزبور برنداشته در اولین گامهای خود پی به مقاصد خیانتکارانه آن برده و دریافتم که معصومانه در چنگال آنها افتاده و از حس غرور ملی و شاه‌پرستانه من سوءاستفاده نموده‌اند. اینک ضمن اقرار صریح به خطاهای گذشته از پیشگاه آن پدر تاجدار استدعای عفو و بخشودگی نموده و همان‌طور که به قرآن مجید سوگند یاد کرده‌­ام دو مرتبه تجدید سوگند نموده که تا آخرین قطره خون در راه شاهنشاه بزرگ و ایران عزیز فداکاری نموده و با هر نوع تبلیغات بر علیه مقام شامخ سلطنت مبارزه نمایم.

زنده باد شاهنشاه، پاینده باد ایران.

ستوان دوم سابق هوائی - رضا شلتوکی»

با وجود این ابراز ندامت‌ها، شلتوکی تا اوجگیری انقلاب اسلامی در زندان به سر برد و در سال 1357 به همراه سایر زندانیان سیاسی آزاد شد. علیرغم این، شلتوکی از گذشته پند نگرفت و به مردمی که زندگی مجدد خود را مدیون آنان بود پشت کرد و به حزب توده پیوست. او در تجدید حیات حزب توده در دوران پس از انقلاب اسلامی ایران نقش اساسی ایفا کرد. وجهه او به عنوان «زندانی سیاسی رژیم شاه» سهم قابل توجهی در جذب معدود جوانان ناآگاه چپ زده به حزب توده داشت. شلتوکی از نظر معلومات تئوریک در سطح متوسط و از نظر شخصیتی کاملاً مطیع و تابع بود. به دلیل همین خصوصیات مورد توجه کیانوری قرار گرفت. او در پلنوم شانزدهم (اسفند 1357) غیاباً به عنوان عضو کمیته مرکزی انتخاب شد و سپس با سرعت رشد کرد و عضو هیأت سیاسی و مسئول شعبه اطلاعات و دبیر کمیته مرکزی حزب گردید. در پی افشای جاسوسی حزب توده، شلتوکی در 17 بهمن 1361 دستگیر و زندانی شد. وی در سال 1365، به علت سرطان پروستات در بیمارستان درگذشت. (حزب توده از شکل­‌گیری تا فرو­پاشی، صفحه 480 و 481)

[5] . کمون یا «زندگی صنفی بند» یا «جامعه زندگی دسته‌جمعی» نوعی زندگی اشتراکی برگرفته از مرام کمونیسم بود و برای کمونیست‌های زندانی جایگاه ویژه‌ای داشت. کمون با گروه‌های چپ در زندان‌ها شکل گرفت. افراد عضو کمون در امور روزمره اعم از خوراک، پوشاک و نظافت با یکدیگر سهیم می‌شدند و درآمد مالی خود را به طور مساوی قسمت می‌کردند. واژه کمون (Commune) معادل بخشی از تقسیمات کشوری فرانسه و معادل «بلوک» و «بخش» است. کمون در لغت به معنای اشتراکی است و به نوعی سازمان زندگی و کار جمعی گفته می‌شود که در آن مالکیت خصوصی بر ابزارهای تولید وجود ندارد و افراد به طور یکسان از حاصل کار جمعی برخوردار می‌شوند. اصطلاح کمونیسم از این واژه گرفته شده است. پایه‌گذار زندگی کمون در تاریخ زندان ایران، «یوسف افتخاری»، از اولین زندانیان زندان قصر بود. گفته می‌شود همزمان با فرار«سید فرهاد»، راهزن معروف، فکر تأسیس این تشکیلات با هدف مبارزه با زندانبانان ایجاد شده است. کمون در زندان با الهام از مفاهیم اولیه مرام کمونیستی و زندگی اشتراکی شکل گرفت و در نگاه مارکسیستها نمونه‌ای از جامعه ایده‌ال بی‌طبقه کمونیستی بود. در کمون با حذف مالکیت خصوصی، امکانات محدود رفاهی و مادی بین زندانیان تقسیم می‌شد. کمون در زندان‌هایی که زندانیان باسابقه‌تری داشتند تکامل‌یافته‌تر بود و با قوانین ویژه‌ای اداره می‌شد.عضویت در کمون با شرایط و مقدمات خاصی انجام می‌شد. گروه‌های چپ، نماز را یک حرکت تبلیغی با فلسفه خاص برای گروه‌های مسلمان می‌دانستند، به همین دلیل اولین شرط پذیرفته شدن افراد در کمون، ترک نماز بود. کسی که تازه وارد زندان می‌شد، اگر نماز نمی‌خواند برای عضویت در کمون در نظر گرفته می‌شد. البته فرد جدید بلافاصله در کمون پذیرفته نمی‌شد بلکه ابتدا تحت یک بازجویی اجمالی قرار می‌گرفت و مدتی درمورد وی تحقیقات به عمل می‌آمد تا روشن شود طی مراحل بازجویی با ساواک همکاری نکرده و به اصطلاح «نبریده» و همچنان به اصول خود پایبند است. به این دوران «قرنطینه» می‌گفتند. پس از طی دوران قرنطینه و تأیید فرد توسط کادر مرکزی کمون، به تدریج به عضویت کمون درمی‌آمد. عمده‌ترین گروه‌های عضو کمون در طی سال‌های مختلف عبارت بودند از: حزب توده، حزب رنجبران، حزب دمکرات کردستان، جبهه ملی، مائوییست‌ها، سازمان مجاهدین خلق و سازمان مارکسیست ـ لنینیستی طوفان. علاوه بر گروه‌های منسجم چپ، افرادی نیز جدا از کمون زندگی می‌کردند و تنها در تصمیم‌گیری‌های عمومی شرکت داشتند. طی سالهای 1350 تا 1354 ش برخی از جمع‌های اسلامی نیز به کمون بزرگ پیوستند و در سال 1354 ش در زندان شماره 2 و 3 زندان قصر بیشتر از پانصد نفر با عقاید متفاوت، کمون مشترک داشتند. در این سال، و پس از آشکار شدن تغییر ایدئولوژی سازمان مجاهدین خلق و صدور فتوای مشهور علمای زندانی در نجس بودن مارکسیست‌ها و ممنوع بودن حشر و نشر با آنها؛ مذهبی‌ها جمع خود را از کمون کمونیستها و اعضای سازمان مجاهدین خلق جدا کردند. (دائرةالمعارف زندان سیاسی عصر پهلوی)