جرمی به نام کتاب‌خوانی در رژیم استبدادی پهلوی

تاریخ انتشار: 20 آبان 1399

بی‌شک دوره پهلوی‌ها در ایران دوره انحطاط دینی، علمی، اخلاقی، سیاسی و ملی بود. این ادعا برآمده از بغض، غرض و کینه به پهلوی‌ها نیست بلکه مدارک فراوان و آمارهای رسمی و اسناد به جا مانده گویای این واقعیت است. تنها نگاهی به آمار انتشار کتاب، مجلات و روزنامه‌ها که یکی از ارکان پیشرفت علم و آگاهی عمومی و تخصصی است، نشانگر گوشه‌ای از این واقعیت دردناک است.

بر اساس آمار، در سال 1316 تنها 233 عنوان کتاب در کشور چاپ می‌شد و این عدد در آخرین سال سلطنت رضاخان کمتر هم شد و به 201 عنوان کتاب تقلیل یافت.

با برکناری رضاخان و روی کار آوردن محمدرضا توسط انگلستان، هر چند تعداد کتاب‌های منتشره اندکی افزایش یافت ولی این افزایش با توجه به تعداد افزایش جمعیت و افزایش باسوادانِ کشور و پیشرفت‌های علمی جهان در واقع نوعی سقوط و افول در این حوزه تلقی می‌گردد.

جدول زیر آمار کتاب‌های منتشره طی سال‌های 1321 تا 1332 را از دو مأخذ متفاوت نشان می‌دهد.

طی سال‌های بعد از کودتای 28 مرداد 1332، هرگونه فعالیت سیاسی مخالف رژیم عملاً ممنوع شد و بسیاری از نویسندگان سیاسی منتقد از ترس تعقیب و مجازات سکوت کردند. جداول زیر فراوانی کتاب‌های منتشر شده در سال‌های 1333 تا 1349 را نشان می‌دهد.

در این دوران ساواک به عنوان بازوی قدرتمند رژیم پهلوی بر انتشار کتاب تسلط پیدا کرد و به عنوان نهادی امنیتی و اطلاعاتی با وظایف و عملکردهای وسیعی چون سرکوب مخالفان و کنترل هرگونه اعتراض یا انتقاد، فضا را در دست گرفت.[1]

مقام معظم رهبری به عنوان عالمی برجسته که در روند اجتماعی، سیاسی، علمی و فرهنگی جامعه از دوره نوجوانی حضور داشت، بیانات گرانبهایی در این خصوص دارد که ما بخش‌هایی از آن را در زیر می‌آوریم:

«وقتی یک کشوری در سراشیبی انحطاط اجتماعی یا سیاسی یا فنی واقع می‌شود مهمترین ضایعه‌یی که برای کشور پیش می‌آید این است که سرمایه‌های کشور به کار گرفته نمی‌شود؛ این طبیعی دوران انحطاط است. ما در یک دوران تقریباً صد ساله، انحطاط بسیار تأسف‌باری را گذراندیم. این دوران از اواسط دوره‌ی قاجار آغاز می‌شود تا پایان دوره‌ی پهلوی؛ یعنی حتی در دوره‌ی پهلوی هم که دوره‌ی مدرنیزاسیون ایران طبق نگاه خود متولیان دولتی و روشنفکرهای آن روز است، متأسفانه ما در سراشیب انحطاط حرکت کردیم. چرا می‌گوییم انحطاط؟ شاید اوایل دوره‌ی قاجار هم ما خیلی هنر بزرگی در زمینه‌های مختلف علمی و صنعتی نشان ندادیم اما من آن را دوران انحطاط نمی‌گویم؛ دوران انحطاط، مربوط به اواسط دوره‌ی قاجار و بعد است. چرا؟ چون این دوران، دورانی است که ملت ایران از حرکت طبیعی خود ـ که گاه سرعت می‌گرفت، گاه دچار بُطئ و کندی می‌شد ـ کنار افتاد یعنی افسون شد. یک ملت همیشه پیشتاز نیست. یک ملتِ با استعداد گاهی به ‌خاطر عوامل مختلف، پیشروی و سرعت و شتاب دارد گاهی هم کندی دارد اما یک وقت یک ملت افسون می‌شود، این افسون تحقق پیدا کرد. افسون در مقابل چه چیزی؟ در مقابل یک موجود تازه نفسِ زنده‌ی نگاه کننده‌ی به مسائل جهان به ‌صورت ریز و کلان؛ و آن، تمدن صنعتی و پیشرفت علمی غرب بود. این موجود با نگاهِ تصرف جهان به میدان آمد لذا برای خودش مفید شد ولی برای دنیا مایه‌ی زیان شد. تا یک برهه‌ی طولانی از زمان، مثل بختکی افتاد روی ملت‌های غافلی از قبیل ملت ما و ملت‌های آسیا و آفریقا و نقاط دیگری از جهان؛ نگذاشت این‌ها حرکت طبیعی خود را ـ که گاهی شتاب داشت و گاهی کُند بود ـ ادامه دهند؛ این‌ها را افسون کرد.

از اواسط دوره‌ی قاجار نشانه‌های پیشرفت اروپایی در کشور ما به تدریج شروع کرد ظاهر شدن. روشنفکران ما کسانی بودند که به اروپا می‌رفتند یا نوشته‌های آن‌ها را می‌خواندند لذا با پیشرفت‌های ‌آن‌ها آشنا می‌شدند و خود را در مقابل آن‌ها ناتوان و حقیر می‌دیدند. این حرفِ تکرار شده‌یی است از طرف روشنفکرهای صدر مشروطه، که ما فقط و فقط باید دنبال غربی‌ها راه بیفتیم و به هرچه آن‌ها می‌گویند، در همه‌ی شؤون زندگی‌مان عمل کنیم. این حرفی که از تقی‌زاده و دیگران نقل شده و واقعیت هم دارد. این‌ها می‌گفتند ما باید صددرصد به نسخه‌ی آنها عمل کنیم تا پیش برویم یعنی مجال ابتکار، ابداع، خلاقیت و نگاه بومی به مسائل علمی و صنعتی مطلقاً در محاسبه‌ی این‌ها نمی‌گنجید. این را از این طرف حساب کنید؛ حالا طرف مقابلی که ما توصیه می‌شدیم به اینکه از او تبعیت کنیم، چیست؟ همان انقلاب صنعتی و انقلاب علمی و پیشرفت علمی‌یی است که نگاهش فقط محدود به چارچوب کشور خود نمی‌شود؛ بلکه به دنیا به چشم یک ذخیره و یک انبار بزرگ که باید از آن استفاده کند و ببلعد تا اینکه بتواند حجم خودش را بیشتر کند و خود را توسعه دهد، نگاه می‌کند. این زمانی که من اشاره می‌کنم، زمانی است که بیش از صد سال از شروع استعمار گذشته بود؛ یعنی پرتغالی‌ها، اسپانیایی‌ها، انگلیسی‌ها، هلندی‌ها و بخش‌های مختلف اروپا به مناطق ثروتمندِ دست ‌نخورده‌ی دنیا، از جمله منطقه‌ی ما، منطقه‌ی اقیانوس هند، شبه ‌قاره‌ی هند، اندونزی، آفریقا و بقیه‌ی مناطق گوناگون دست انداخته بودند و آن ثروت‌های عجیب و دست‌ نخورده را پیدا کرده بودند... وقتی در ایران، متفکرِ عالمِ سیاسی ما می‌گوید ما باید صددرصد کوچک ابدال غربی‌ها و دنباله‌روِ آنها شویم، چه وضعی پیدا می‌کنیم؟ اگر آن طرفی که ما می‌خواستیم کوچک ابدال و نوچه و دنباله‌روِ او بشویم، انسان منصف و موجود عادلی بود و قصد تجاوز و تعرض نداشت، خیلی خوب بود؛ اما طرف مقابل ما کی بود؟ آن موجود متعرض، متجاوز و نگرنده‌ی به گستره‌ی عظیم جهانی با عنوان یک انبار مواد رشد و تعالی زیستی؛ ما شدیم کوچک ابدالِ او. او هم وارد شد و علم و صنعت خودش را به ما نداد؛ ما را تربیت علمی و فرهنگی نکرد، مثل استاد دلسوزی که شاگرد را تربیت می‌کند؛ ما در دوران نوسازی علمی و صنعتی ایران و به قول آقایان، دوران مدرنیزاسیون ـ که بنده از این‌گونه تعبیرات خوشم نمی‌آید ـ شدیم مثل یک کارگر ساده‌ی ساختمانی در اختیار یک معمار و یک مهندس. یک کارگر ساده‌ی ساختمانی چه کار می‌تواند بکند؟ بله، در ساختن خانه نقش دارد، اما صرفاً نقش جسمانی و غیرفکری؛ گِل بده، آجر بده، گچ بده، یا این‌ها را روی هم بچین. دوره‌ی انحطاط ما از این جهت است.

ایرانی هوشمند و با استعداد، در این فضا مجبور بود یکی از دو کار را بکند؛ یا تن بدهد و تسلیم این وضعیت بشود، یا از کشور خارج شود و در خدمت دیگران قرار بگیرد. در صنایع نظامی و هوایی ـ صنایعی که ما در طول چند سال گذشته اطلاعاتی راجع به آن‌ها پیدا کرده‌ایم ـ مهندسانی که امروز در این کشور می‌توانند هواپیما و پیچیده‌ترین قطعات را بسازند و ساخت معکوس کنند، در آن زمان وظیفه‌شان این بود که چک لیست هواپیما را بگیرند، بروند سرکشی کنند و بیایند بگویند این قطعه درست است یا درست نیست. اگر قطعه‌یی هم معیوب بود، آن را در بیاورند، تحویل مهندس بیگانه بدهند تا او آن را به خرج ما سوار هواپیما کند و به امریکا ببرد و در آن ‌جا آن را تعمیر یا تعویض کنند و برگردانند؛ بیش از این اجازه داده نمی‌شد. این مهندس و این آدم خوشفکر و با استعداد و قابل جهش، یا این وضع را تحمل می‌کرد ـ که بیشتر این‌گونه بودند؛ با همین وضع زندگی می‌کردند ـ یا اگر روح ماجراجویی داشت، از این کشور خارج می‌شد و می‌رفت در خدمت دیگران قرار می‌گرفت، یا اصلاً نمی‌آمد... آن روزها کشور و نظام به مهندسِ ما برای ساخت و تحقیق و رشد علمی و حتی برای بهره‌برداری میدان نمی‌داد. من قبلاً در مصاحبه‌یی، بعد از آن ‌که از سد دِز بازدید کردم، این نکته را گفتم؛ شاید شما هم شنیده باشید. بعد از آن ‌که شرکت‌های خارجی قسمتی از سد دِزِ ما را ساختند، برای مدت کوتاهی بهره‌برداری از نیروگاه آن را به یک شرکت داخلی دادند. بعد می‌خواستند ظرفیت نیروگاه را دو برابر کنند. یک شرکت امریکایی که متعهد شد بیاید ظرفیت نیروگاه را دو برابر کند، وقتی دید بهره‌بردار، ایرانی است، گفت این‌ها باید بیرون بروند؛ بنابر این اجازه نداد. دولت ایران بهره‌بردار ایرانی را بیرون کرد و بهره‌برداری از نیروگاه دِز را به یک شرکت ایتالیایی داد، آن وقت امریکایی‌ها ظاهراً حاضر شدند بیایند پنجاه درصدِ دیگر نیروگاه را تکمیل کنند. بنابر این به ایرانی اصلاً اجازه داده نمی‌شد؛ حتی در زمینه‌ی بهره‌برداری. برای همین هم هست که ما در زمینه‌های ساخت ـ چه ساخت‌های صنعتی، چه سازه‌های ساختمانی، عمران و مهندسی‌های گوناگون در آن زمان ـ واقعاً یک چیز قابل ذکر و قابل عرضه‌یی که ساخت ایرانی باشد، نداریم؛ در حالی‌که نیروهای ما همان نیروهایند و نسل امروز از نسل دیروز متمایز و متفاوت نیست. همین جوان‌هایی که امروز توانسته‌اند این سدها، این نیروگاه‌ها، این بزرگراه‌ها، این خط آهن‌ها، این کارخانجات گوناگون، این طراحی ماشین‌ها و هواپیماها، این سلاح‌های نظامی و این فنآوری پیچیده‌ی هسته‌یی را تولید کنند، در نسل گذشته‌ی ما هم بودند اما از این چیزها خبری نبود. این بزرگترین خدمت انقلاب به کشور است. به نظر من در زمینه‌های علمی، بزرگترین خدمت این است که این باور را به ما ایرانی‌ها بخشید که ما می‌توانیم؛ همان تعبیری که امام کردند: «ما می‌توانیم».

«آن روز به ما می‌گفتند شما بروید لولهنگ بسازید؛ آفتابه‌های گلی‌یی که آن وقت‌ها می‌ساختند؛ یعنی آفتابه‌ی حلبی هم نه! ما حتی دسته‌ی بیل را هم از خارج وارد می‌کردیم؛ همچنین بقیه‌ی چیزهای مورد مصرف و مورد نیاز روزافزون صنعتی را. سطح زندگی پیشرفت می‌کرد و نیازهای فراوان روزبه‌روز پیش می‌آمد؛ همه‌ی این‌ها را ما باید از دیگران می‌گرفتیم و وارد می‌کردیم. برنامه‌ریزانِ آن وقت افتخار هم می‌کردند! سال ۴۴ یا ۴۵ در مشهد به دیدن دوستی رفته بودیم و تصادفاً یکی از نمایندگان مجلس شورای ملی آن روز هم به این جلسه آمده بود. دوره‌ی جوانی و پرشوری ما بود و از وابستگی و تسلط بیگانگان و این‌گونه مطالب حرف‌هایی زدیم؛ بی‌توجه به اینکه این آقا نماینده‌ی مجلس است. نماینده‌ی مجلسِ آن وقت ـ یعنی کسی که دربار لیست داده بود که ایشان باید نماینده‌ی فلان ‌جا شود؛ آن وقت که انتخابات نبود ـ در جواب من یک مقدار با تفرعن و تکبر و اَخم و تَخم حرف‌هایی زد؛ از جمله اینکه گفت: شما چه می‌گویید و به چه چیزی اعتراض می‌کنید؟ امروز اروپایی‌ها و غربی‌ها مثل نوکر دارند برای ما کار می‌کنند. ما نفت داریم، پول داریم، پول می‌دهیم و آن‌ها کارگر مایند و مثل نوکر دارند برای ما کار می‌کنند! این، منطق یک نماینده‌ی مجلسِ آن روز است! دوره‌ی انحطاط که می‌گویم، یعنی این. فکر این بود که ما چرا تولید کنیم؟ چرا بسازیم؟ چرا یاد بگیریم؟ ما در خانه‌های خود مثل آقاها می‌نشینیم، برایمان می‌آورند و وسایل لازم را در اختیار ما می‌گذارند؛ ما هم پول نفت داریم، می‌دهیم و زندگی اشرافی می‌کنیم. این، منطق آن روزِ یک دولتمردِ در سطح بالا بود. فرهنگ حاکمِ آن روز بر دستگاه‌های اداره‌کننده‌ی کشور همین بود؛ لذا آن صد سال، دوره‌ی انحطاط ماست.»[2]

نه تنها رژیم پهلوی انگیزه و تلاشی برای پیشرفت علمی در کشور نداشت بلکه به وسایل مختلف جلوی این پیشرفت را به بهانه‌هایی و در واقع به خواست قدرت‌های زورمدار و بیگانه سدّ می‌نمود. جوانان بسیاری در دوره پهلوی به دلیل اشتیاق برای مطالعه، فهم و آگاهی مورد سوء ظن، تعقیب و مراقبت و در برخی موارد دستگیری و زندان قرار می‌گرفتند و مطالعه کتاب جرمی کیفرساز تلقی می‌شد.

ما در تاریخ 25 / 5 / 99 در بخش مقالات بدون درج سند و در قسمت 14 سروده‌های انقلابی، موضوعی درج نمودیم با عنوان: «نجات مکتب اسلام، نجات جاودان باشد»[3] در آن موضوع در باره مسجد جامع فردانش جوادیه‌ی راه‌آهن و کتابخانه‌ی آن توضیح مختصری دادیم، در این جا اسنادی شبیه به آن و با موضوع کتاب و کتاب‌خوانی و برخورد دستگاه امنیتی با این مسئله را از نظرتان می‌گذرانیم که طی آن جوان 19 ساله‌ای تنها به جرم خلاصه‌نویسی از کتابی که مورد پسند رژیم نبوده است، به مدت چهار ماه در زندان به سر بُرد و بالاخره هم با این شرط که تعهد بدهد: دانشگاه نرود و به سربازی برود! آزاد گردید؛ تازه کار به آنجا هم ختم نشد و تا مدت‌ها تحت مراقبت ساواک و رکن دوم ارتش نیز بود!![4]

*****

پی‌نوشت‌ها:

مدرک جرم، خلاصه نوشته کتاب!!

مدرک جرم، خلاصه نوشته کتاب!!

عکس زندان آقای نادر محبتی

آقای نادر محبتی

آقای نادر محبتی

تعداد مشاهده: 3133