پائین آوردن مجسمه خاندان پهلوی در سال 1357
13 مرداد 1398
عاشورای محرم 1399 ق برابر با 20 آذر 1357 روز پایین کشیدن مجسمه‌های پهلوی از میدان‌های شهری بود؛ درحالی که حکومت نظامی بیانیه صادر می‌کرد و در گزارش نوبه‌ای مدام از وضعیت روحی ضعیف مردم و روحیه بالای پرسنل و سربازان حکومت نظامی سخن می‌رفت، در روز تاسوعا و عاشورا تصویر واقعی اوضاع جامعه انقلابی ایران بر همه آشکار شد. حضور گسترده مردم در شهرها و نقاط مختلف ایران واهی بودن تبلیغات حکومت نظامی را بر همه آشکار ساخت و بی ثمر بودن آن را اثبات کرد. افزون بر حضور گسترده مردم عزادار در این راه‌پیمایی‌ها، پایین کشیدن پیکره‌های خاندان پهلوی از میدان‌های شهری پیامی آشکار به حکومت و دنیا مخابره کرد؛ دیگر دوران پهلوی‌ها به سرآمده است و مردم خواهان استقرار حکومت اسلامی به رهبری حضرت امام خمینی(ره) هستند. سندهای زیر گزارش‌هایی از عاشورای 1357 را ارائه کرده‌اند. در سندهای زیر اجتماع چندصد هزار نفری مردم اصفهان و پایین کشیدن «پیکره بزرگ ارتشتاران» در سبزه میدان و تخریب ستون یادبود میدان ششم بهمن و پایین آوردن پیکره رضاشاه در میدان 24 اسفند؛ پایین آوردن مجسمه شاه توسط مردم انقلابی شهر نجف‌آباد؛ راه‌پیمایی ده هزار نفری مردم فسا و تخریب کتیبه‌های میدان ششم بهمن این شهر و شکستن تابلوهای مربوط به اصلاحات ارضی؛ پایین آوردن مجسمه شاه در یزد (میدان ششم بهمن) و اردکان و... توصیف شده است.
*****
شهربانى استان اصفهان
موضوع: وقایع
برابر گزارش یگان مربوطه 1ـ از صبح روز 20 / 9 / 57 جمعیتى به تدریج متجاوز از سیصد هزار نفر در مسجد مصلى اجتماع و پس از اقامه نماز به چهار گروه تقسیم و به طرف میدان شهر از پل‌هاى بزرگمهر ـ خواجو ـ سى و سه چشمه ـ پل فلزى حرکت نموده و در طول مسیر با دادن شعارهاى مضره و ضد ملى به راه خود ادامه داده و در ساعت 1430 پیکره اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریامهر بزرگ ارتشتاران در سبزه میدان پائین آورده و همچنین ستون یاد بود میدان ششم بهمن را تخریب و به راه‌پیمائى ادامه داده‌اند.[1]
2ـ ساعت 1600 روز 20 / 9 / 57 پیکره اعلیحضرت رضا شاه کبیر در میدان 24 اسفند وسیلهاخلالگران پائین کشیده شده و مبادرت بهآتش‌سوزى در بانک صادرات مرکزى و پاره‌اىاز مؤسسات دیگر نمودند.
3ـ ساعت 1615 اخلالگرانى که در میدان 24 اسفند اجتماع نموده بودند به سازمان اطلاعات و امنیت در خیابان کمالاسماعیل حمله و با پرتاب مواد آتشزا در ساواک آتش‌سوزى ایجاد که باتیراندازى از طرف مأمورین داخل ساواک و اعزام نیروهاى کمکى فرماندارنظامى به فرماندهى تیمسار فرماندار نظامى اصفهان حمله متجاوزین دفع گردیده.[2]
4ـ در شهرضا عده‌اى دست به تظاهرات زده و جنازه فضل‌اله دباغ را به طرف امامزاده شاه‌رضا جهت تدفین حمل نموده‌اند.[3]
5ـ در نائین عده‌اى دست به راه‌پیمائى و تظاهرات نموده‌اند.
6ـ در همایونشهر عده‌اى از اهالى به تحریک شخصى بنام برهانى و سید محمد حجازى به طرف شهربانى با قمه و قداره حمله ابتدا با بلندگو به آنان اخطار که توجهى ننموده سپس با گاز اشک‌آور و شلیک چند تیر هوائى متفرق گردیده‌اند.
7ـ ساعت 1745 پیکره اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریامهر بزرگ ارتشتاران در همایونشهر وسیله اخلالگران پائین آورده شد.
8ـ در حال حاضر (ساعت 1800) اخلالگران در نقاط مختلف شهر بانک‌ها ومغازه را به آتش کشیده‌اند.
جانشین رئیس شهربانى استان اصفهان ـ سرتیپ شیرانى
گیرندگان
تیمسار ریاست سازمان اطلاعات و امنیت اصفهان
ریاست امنیت داخلى
ساعتها صحیح نیست. اخبار واصله و حقیقت هر موضوع که به مرکز منعکس نگردیده منعکس شود. 26 / 9
*****
[تلفنگرام]
حدود ساعت 1530 روز جارى جمعیت انبوهى پس از پائین آوردن پیکره رضاشاه کبیر در میدان 24 اسفند به طرف ساختمان سازمان حرکت و با صعود از دیوار قصد ورود نمودند که با پیش‌بینى قبلى و با مقاومت شدید کارمندان مواجه که پس از اجراى تیراندازى هوائى از این عمل منصرف و با قراردادن کپسول گاز در کنار در ورودى و مشتعل نمودن اطراف آن قصد ایجاد انفجار و تخریب در را داشتند که با وسیله آتش‌نشانى سازمان حریق مهار و از انفجار جلوگیرى شد. ضمناً مهاجمین چهار عدد بمب دست‌ساز به داخل پرتاب و منفجر که تلفات جانى نداشت و چند وسیله آتشزا نیز به داخل انداخته شد که با کپسول آتش‌نشانى خاموش گردید اما چون حملات مهاجمین ادامه یافت و به ناچار با پرتاب سه عدد نارنجک دستى نسبت به متفرق کردن آنان اقدام شد و این مبارزه و مقاومت یک ساعت و نیم به طول انجامید که در اینهنگام مأمورین فرماندارىنظامى رسیده و در اطراف سازمان مستقر گردیدند.
با توجه به اینکه یک دیوار سازمان مشرف به خیابان وسیع کمال اسماعیل ومجاور رودخانه مى‌باشد و از آن طرف هر لحظه خطر حمله به سازمان متصور است همچنین کوچه کیوان که سرتاسر دیوار آن آسیب‌پذیر و امکان ورود به ساواک و منزل رئیس سازمان وجود دارد چنانچه این کوچه و دیوار قسمت جنوبى از خارج محافظت نگردد امکان تکرار موضوع و پرتاب وسائل آتشزا را از خیابان و کوچه و همچنین ورود از دیوارها پیش‌بینى مى‌گردد بنابر این استدعا دارد سریعاً مراتب به عرضتیمسار ریاست ساواک رسیده که لااقل سه دستگاه جیپ که هر کدام حامل 5 نفرسرباز مسلح باشد یک دستگاه در کوچه و دو دستگاه دیگر در خیابان کمالاسماعیل به طور 24 ساعت مستقر گردند ـ اگر چنین عملى انجام شود خود به خود اخلالگران از قصد به حمله به سازمان منصرف خواهند شد ضمناً استدعا دارد چون چندین فشنگ به مصرف رسیده حتى‌المقدور صبح روز 21 / 9 / 57 فشنگ به تعداد لازم جهت اسلحه کمرى و مسلسل ارسال گردد و اضافه بر آن 100 عدد نارنجک گاز اشک‌آور و ماسک ضد گاز نیز مورد نیاز مى‌باشد.[4]
12641 / 10 ه تقوى
20 / 9 / 57
گوینده ـ بهروش
گیرنده ـ آقاى صالحى
ساعت مخابره ـ 1928
*****
انجام تظاهرات اخلالگرانه و پائین آوردن پیکره اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریامهر
در شهر نجف‌آباد ـ استان اصفهان
مقارن ساعت 1200 روز 20 / 9 / 57 (2537 شاهنشاهى)، گروهى از قشریون مذهبى و عناصر اخلالگر در برابر پیکره اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریامهر درشهر نجف‌آباد ـ استان اصفهان اجتماع، ضمن انجام تظاهرات اخلالگرانه و دادن شعارهاى مضره و ضد ملى، پیکره را پائین آورده‌اند.[5]
ارزیابى خبر :
خبر صحت دارد.
اقدامات انجام شده :
مراتب به نخستوزیرى اعلام گردیدهاست.
*****
حوادث و وقایع شهرهاى استان
کرمانشاه در روز 20 / 9 / 57
1ـ از صبح روز 20 / 9 / 57 (2537 شاهنشاهى) قریب 30 هزار نفر از اهالى شهرکرمانشاه در خیابانهاى این شهر به راه‌پیمائى و تظاهرات پرداخته‌اند.
گروهى از این عده مبادرت به دادن شعارهاى ضد ملى و به نفع روح‌اله خمینى نموده و تظاهرات مزبور بدون درگیرى تا ساعت 1200، همچنان ادامه داشته است.[6]
2ـ بعداز ظهر روز 19 / 9 / 57 شوراى تأمین استان تشکیل و با توجه به شایعاتىکه در مورد پائین آوردن پیکره اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریامهر در شهرکرمانشاه وجود داشته، تصمیم گرفته شده در اطراف پیکره سیم خاردار کشیده شود و مأمورین در دو ردیف از آن حفاظتنمایند، ولى اقدام به تیراندازى نکنند که این تصمیم مورد اجراء در آمده است.
ضمناً در بین مردم شهرشایع گردیده که در زیرسیمهاى خاردار اطرافپیکره، مین کار گذارده شدهاست.
3ـ از صبح روز 20 / 9 / 57 تظاهرات و راه‌پیمائى با شرکت گروههاى بین حدود 5 تا 10 هزار نفر در بخشصحنه شهرهاى کنگاور، قصر شیرین[7] و سنقر ـاستان کرمانشاهان- بر پا شدهکه تا ساعت 1300، گزارشى در زمینه درگیرى مأمورین انتظامى نرسیده است.
ضمناً در بخش صحنه یک گروه 300 نفرى که اکثراً از فرهنگیان بوده‌اند پرچم سرخى را با علامت داس و چکش حمل می‌کرده‌اند.
ارزیابى خبر: خبر صحت دارد.
اقدامات انجام شده: مراتب به نخست وزیرى اعلام گردیده است.
*****
تظاهرات اخلالگرانه در شهر زنجان
در روز 20 / 9 / 57
1ـ از ساعت 1000 روز 20 / 9 / 57 (2537 شاهنشاهى)، حدود 200 نفر از قشریون مذهبى به مناسبت عاشورا حسینى طبق یک سنت مذهبى اقدام قمه‌زنىنموده که تعدادى از آنها به علت خونریزى شدید به بیمارستان اعزام گردیده‌اند.
2ـ مقارن ساعت 1100 روز مذکور، حدود 300 نفر از قشریون مذهبى و عناصراخلالگر که گروهى از آنان کفن پوشیده بودند، از مسجد ملا در شهر زنجان خارج شده و در چهارراه پهلوى اجتماع نموده و به طرف پیکره اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریامهر سنگ پرتاب نموده‌اند.
مأمورین انتظامى به منظور متفرق کردن تظاهرکنندگان اقدام کرده‌اند.
در درگیرى بین مجروحین انتظامى و اخلالگران سه تن از مأمورین شهربانى با قمه توسط اخلالگران مجروح شده که بلافاصله جهت درمان به بیمارستان اعزامگردیده‌اند.[8]
ارزیابى خبر:
خبر صحت دارد.
اقدامات انجام شده:
مراتب به نخستوزیرى اعلام گردیدهاست.
* عزادارى روز عاشورا دریوسف آباد زنجان منجر به درگیرى بین دو گروه که یکى منتسب به طرفدارى از حکومت شاه بود و دیگرى طرفدار نهضت اسلامى مردم به وجود آمد. این خبر را ژاندارمرى منطقه داد.
*****
اجتماع و قصد اقدامات اخلالگرانه و
تخریبى در شهر قزوین ـ استان زنجان
صبح روز 20 / 9 / 57 (2537 شاهنشاهى)، قریب 10 هزار نفر طبقات مختلف مردم در مسجد شاه شهر قزوین و اطراف آن اجتماع کرده و در ساعت 1030، حدود 500 نفر از آنان به طرف میدان پهلوى شهر مذکور حرکت نموده و در این میدان قصد حمله به پیکره اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریامهر را داشته‌اند ولى با ترس و دلهره فقط چراغهاى اطراف پیکره را شکسته و سپس متفرق شده‌اند.
ارزیابى خبر:
خبر صحت دارد.
اقدامات انجام شده:
مراتب به نخستوزیرى اعلام گردیدهاست.
*****
تظاهرات اخلالگرانه و پائین آوردن
پیکره اعلیحضرت همایون
شاهنشاه آریامهر در شهر اردکان ـ استان یزد
بعدازظهر روز 20 / 9 / 57 (2537 شاهنشاهى)، قریب دو هزار نفر از عناصر اخلالگر و قشریون مذهبى در شهر اردکان ـ استان یزد به تظاهرات اخلالگرانه مبادرت نموده و پیکره اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریامهر را در این شهر پائینآورده‌اند.
به دنبال این جریان کلیه مأمورین انتظامى و همچنین افسران، درجه‌داران و سربازان اعزامى از اصفهان به شهر اردکان، از این اقدام اخلالگران ناراحت و قصد حمله به آنان را داشته‌اند که رئیس شهربانى طبق دستور صادره از ستاد بزرگ ارتشتاران از اقدام آنان جلوگیرى نموده است.[9]
ارزیابى خبر:
خبر صحت دارد.
اقدامات انجام شده:
مراتب به نخستوزیرى اعلام گردیدهاست.
* به نوشته روزنامه کیهانامروز (20 / 9 / 57) پیکرامین‌اللّه زاهدى یکى ازفرهنگیان میبد که گفته شد جنازه‌اش در داخل یک خودرو دیده شده، از اردکان تا میبد تشییع شد «و هزاران نفر از اهالى مشاهده کردند که خواهرنامبرده طى خطابه‌اى که پیشاپیش جنازه ایراد کرد کشته شدن برادرش را به مأموران نسبت داد.» (ش 10605، ص7)
*****
برگ خبر
موضوع: اخلالگران
اطلاع واصله حاکیست :
1ـ ساعت 1000 روز 20 / 9 / 57 دستجاتى به عنوان عزادارى با در دست داشتن پرچمهاى قرمز و عکس خمینى و با دادن شعارهاى مضره از جلوى هنگ یزد عبور نموده‌اند.
2ـ ساعت 1400 روز 20 / 9 / 1357 پیکره مبارک کد 66 [شاه] وسیله عده‌اى ازاخلالگران و خرابکاران در شهرستان یزد تخریب شده و سپس اهالى با روشن کردن چراغهاى اتومبیل و موتورسیکلت و اهانت به کد 66 به جشن و سرور پرداخته‌اند.[10]
3ـ ساعت 1115 روز20 / 9 / 57 در حدود چهارهزار نفر در جلوى گروهان بافق اجتماع و با خواندن متن پیام خمینى و سخنرانى مبنى بر فرار سربازان ایراد گردیده است.
4ـ ساعت 0730 روز20 / 9 / 57 حدود 20 هزار نفر در تفت ضمن عزادارى و دادن شعارهاى مضره از ستون یادبود کلمه کد 66 را تراشیده و به جاى آن شعارهاى ضد ملى نوشته‌اند.
5ـ در مهریز اهالى ضمن عزادارى و با دادن شعارهاى مذهبى از جلوى پاسگاه مهریز عبور و در جنب باغ انفجارى به وقوع پیوسته، خرابکاران قصد تخریب پاسگاه را داشته‌اند.
6ـ روز 22 / 9 / 57 پیکره مبارک کد 66 در اردکان تخریب شده است.[11]
ارزیابى خبر: صحت دارد.
نظریه: جهت آگاهى
پی‌نوشت‌ها:
[1] . در مسجد مصلى سید حسینحسینى رامشه‌اى براى مردمسخن راند.
[2] . گویا افراد حمله کننده به ساختمان ساواک اصفهان «درآن را از جا مى‌کنند و به عنوان نشانه‌اى از پیروزى به میدان مجسمه حمل مى‌کنند. مردم قصد داشتند بناى ساواک را به آتش بکشند اما تیراندازى مأمورین داخل ساختمان ومحاصره سریع مأمورین ارتشمانع این کار مى‌شود و در ایندرگیرى 6 نفر کشته و 20 نفرمجروح مى‌گردند.» (اخبارجنبش اسلامى، ش 7، به تاریخ25 / 9 / 57) اما در جلد سوم کتاب «یادواره نهضت اسلامى با چهره انقلاب در اصفهان» سه تن از شهروندان اصفهانى را شهید روز عاشورا یاد کردهاست : على‌رضا حاج باقرى، عبدالعلى طالبى، سید کمالطباطبایى که هر سه در خیابان کمال اسماعیل، محل استقرار ساواک شهید شدند.
[3] . فضل‌اللّه دباغ کاسب بود.
[4] . پس از وقایع امروز(20 / 9 / 57) اصفهان، شب هنگام سرلشگر ناجى، فرماندارنظامى اصفهان، در تلویزیون ظاهر شد و در سخنانى مردم را تهدید کرد، از آن جا که به محمدرضا پهلوى توهین شده ومجسمه‌هاى او و پدرش را پایین کشیده‌اند از روز بیست ویکم آذر ماه کوچکترین حرکت‌هاى مردمى را با شدیدترین واکنش سرکوبخواهد کرد. (یادواره نهضتاسلامى با چهره انقلاب دراصفهان، ج 3، ص 76) ساعت 2025 دقیقه هم ساواک اصفهان با خبر شدند که «از تهران خبر رسیده از فردا صبح فرماندارى نظامى با قاطعیت عمل خواهد کرد.» (12644 / 10 ه ـ 20 / 9 / 57)
[5] . مجسمه شاه در نجف‌آباد با سیم بکسل پایین کشیده شد.
[6] . تظاهرات کرمانشاه از مسجد بروجردى آغاز شد. شرکت بانوان در این تظاهرات چشمگیر بود. (پرونده 106982، ج 4)
[7] . در قصرشیرین هم صبح و هم بعداز ظهر عاشورا تظاهرات بود. صبح پس از اجتماع مردم در مسجد جامع راه‌پیمایى آغازشد و پس از پیمودن خیابان‌ها به مسجد جامع بازگشتند و به سخنان حجت‌الاسلام باقر غروىگوش دادند. این تظاهرات بعدازظهر نیز تکرار شد. (پرونده 106982، ج 4)
[8] . زخمى شدگان دو نفر از گارد شهربانى و یک نفر افسر پلیس(ستوان یکم صالحى) بودند.
[9] . مجسمه شاه در نهایت بهدست مأمورین انتظامى افتاد. آن را به محل شهردارى اردکان مى‌برند، اما صبح روز(21 / 9 / 57) گروهى از اهالىبه شهردارى مى‌روند، مجسمه را برداشته و آن را در خیابان به آتش مى‌کشند.
[10] . این گزارش مربوط به ژاندارمرى است. بندهاى 1 و 2 آن در بولتن‌هاى تک برگىگذشته به نحو دیگرى ذکر شد.
[11] . طبق پاورقى بولتن تکبرگى گذشته (مستند به اسناد) روز 21 / 9 / 57 مجسمه شاه در اردکان به آتش کشیده شد.
منبع: انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، جلد 19، صفحات440 تا 443، 446، 495، 506 و 507، 516 و 517، مرکز بررسی اسناد تاریخی، چاپ اول، سال 1384. همچنین بنگرید به روز شمار اسنادی مورخ 20 / 9 همین سایت.