نامه سید حسن تقی‌زاده وزیر وقت دارایی رضاخان و درخواست افزایش اختیارات
07 بهمن 1402
سیدحسن تقی‌زاده، فرزند سید تقی اردوبادی در ششم مهر 1257 ﻫ ش در تبریز به دنیا آمد، در دارالفنون تهران تحصیل کرد و از جوانی رشته‌های مختلف تحصیلی را در کنار زبان‌های عربی و انگلیسی فراگرفت. او با عضویت در تشکیلات فراماسونری و با توجه به نفوذ گسترده‌ی آن در بین منورالفکران ایرانی و خصوصاً مشروطه‌خواهان در جنبش مشروطه نقش فعالی را ایفا کرد. تقی‌زاده در اکثر دوره‌های اولیه‌ی مجلس شورای ملی به نمایندگی انتخاب شد. وی از عوامل دستگیری و محاکمه و شهادت شیخ فضل‌الله نوری بود. تا قبل از مشروطه سفرهای زیادی به اروپا داشت و در خلال جنبش مشروطه مجری سیاست انگلستان شد. هنگام به توپ بستن مجلس توسط نیروهای محمدعلی‌شاه، به سفارت انگلیس پناه برد و چون رژیم محمدعلی‌شاه قصد جان وی را کرد، مسئولان سفارت او را تحت‌الحفظ از کشور خارج کردند.
تقی‌زاده ابتدا به قفقاز و سپس به وین، پاریس، لندن و دیگر شهرهای اروپا رفت. پس از سرنگونی حکومت محمدعلی‌شاه به تهران بازگشت و در انتخابات دوره‌ی دوم مجلس به وکالت برگزیده شد. وی در آن زمان در مجلس به حزب دمکرات پیوست که طرفدار سیاست اصلاحات و در صدد محو نفوذ روسیه در ایران بود. این حزب که از حمایت انگلیس برخوردار بود، نقش مؤثری در مبارزه با نفوذ روحانیت در داخل و خارج مجلس ایفا کرد. تقی‌زاده یک بار نیز در مجلس دوم از سوی مراجع نجف تکفیر شد. او به دلیل جاه طلبی مورد نفرت رهبران نهضت مشروطه قرار گرفت و در سال‌های قبل از جنگ جهانی اول به دلیل تنفر عمومی مردم از ایران خارج شد و به کشورهای آمریکا، انگلیس، فرانسه، هلند و آلمان غربی رفت. در سال 1305ش در دوره ششم مجلس به عنوان نماینده تهران رأی آورد. پس از پایان نمایندگی ششم در سال 1307ش استاندار خراسان شد و سال بعد سفیر ایران در انگلستان گردید. قبول سفارت تقی‌زاده از جانب دولت انگلیس نشان دهنده همراهی وی در زمان حضور در آلمان و «کمیته ملیون ایرانی» است. پس از چهار ماه حضور در سفارت ایران در انگلستان به وزارت طرق و شوارع انتخاب شد و یک سال بعد با حفظ مقام به وزارت مالیه رسید. در دورانی که تقی‌زاده وزیر مالیه بود، رضاشاه به دلیل کسری شدید بودجه و نیاز به پول بیش‌تر برای هزینه‌های جاری دستور لغو قرارداد نفتی دارسی را داد. قرارداد دارسی امتیازی بود که در سال 1901م / 1280ش بین دولت ایران و فردی انگلیسی به نام «ویلیام ناکس دارسی» بسته شد به موجب این قرارداد اکتشاف و استخراج نفت جنوب ایران برای مدت 60 سال به شرکت نفت دارسی واگذار گردید. همچنین دارسی متعهد شد شرکتی برای اکتشاف نفت تأسیس کند و مبلغ 20 هزار لیره وجه نقد و معادل همین مبلغ از سهام آن شرکت و نیز 16 درصد از منافع خالص خود را به دولت ایران بپردازد. در روز 6 آذر 1311ش تقی‌زاده وزیر دارایی وقت نامه‌ای به شرکت نفت ایران و انگلیس نوشت و رسماً لغو یک طرفه قرارداد دارسی را اعلام کرد. به دنبال اعتراضات و پیگیری‌های حقوقی شرکت نفت، هیئتی از کشور انگلستان، مسئول مذاکره با شرکت و عقد قرارداد جدید شد. اعضای این هیئت عبارت بودند از: محمدعلی فروغی (وزیرخارجه)، علی‌اکبر داور (وزیر دادگستری)، سیدحسن تقی‌زاده (وزیر دارایی) و حسین علاء (رئیس بانک ملی). پس از چندین بار گفت‌وگو میان دو طرف، قرارداد جدید 60 ساله بسته شد و حال آن که تا پایان قرارداد دارسی 28 سال بیش‌تر باقی نمانده بود. از همه مهم‌تر آنکه مالکیت حقوقی و منافع مادی ایران در قرارداد دارسی به مراتب بهتر از قرارداد جدید پیش‌بینی شده بود و ابهامات حقوقی کمتری داشت. این قرارداد، به قرارداد سال 1933م و یا قرارداد دارسی دوم نیز خوانده می‌شود. تقی‌زاده بعدها، در دوره پانزدهم مجلس شورای ملی، لغو قرارداد را از «اشتباهات بزرگ» رضاشاه برشمرد و خود را «مسلوب‌الاختیار» و «آلت فعل» دانست. این معاهده وی را به شدت بدنام کرد.
در سال 1313ش تقی‌زاده از وزارت دارایی عزل و به وزیر مختاری ایران در فرانسه منصوب شد. در مدت اقامت او در پاریس یکی از مطبوعات فرانسوی مقاله‌ای تند علیه رضاشاه نوشت که موجب خشم شاه شد و از تقی‌زاده خواسته شد تا جلوی مطالب تند علیه رضاشاه را بگیرد. تقی‌زاده در جواب گفت که آزادی مطبوعات در این جا به حدی است که یک خارجی نمی‌تواند جلوی نشر مطالب را بگیرد. این جواب و مقاله‌ای که تقی‌زاده در نقد سیاست‌های فرهنگیِ شورای اصلاحِ فرهنگ در وزارت جنگ نوشته بود باعث برکناری او از مقامش شد. تقی‌زاده به برلین و سپس به لندن رفت و در سال 1935م / 1314ش با کمک دوست دیرینش حسین علاء (سفیر ایران در لندن) به تدریس و تحقیق زبان فارسی و نوشتن مقالات مربوط به تاریخ ایران به زبان انگلیسی و آلمانی در دانشگاه کمبریج مشغول شد.
در زمان محمدرضا پهلوی بار دیگر به عنوان سفیر ایران عازم لندن شد و تا سال 1326 در این سمت باقی ماند، سپس به تهران بازگشت و وارد مجلس پانزدهم شد. تقی‌زاده با تأسیس مجلس سنا در 1328 ریاست آن را به عهده گرفت و در جریان حوادث ملی شدن صنعت نفت و خلع ید از بریتانیا و انحلال شرکت نفت ایران و انگلیس در 1329 بیش از پیش چهره‌ی وابسته خود را به مردم نشان داد. با سرنگونی حکومت دکتر محمد مصدق در کودتای انگلیسی، آمریکایی 28 مرداد 32 و بازگشت شاه به کشور، مجدداً مجلس سنا تأسیس و تقی‌زاده به ریاست آن برگزیده شد.
او سپس به دلیل افشا شدن اسامی و اسرار فراماسون‌های ایران توسط ساواک که برای تضعیف نفوذ انگلیس و تقویت نفوذ آمریکا صورت گرفته بود، به بهانه‌ی کهولت سن خانه‌نشین شد. وی که از اعضای فعال فراماسونری و از مؤسسان لژ بیداری ایرانیان بود، سرانجام در 17 بهمن 1348 در 92 سالگی درگذشت.
در باره سیدحسن تقی‌زاده نگاه کنید به: سید حسن تقی‌زاده به روایت اسناد ساواک، مرکز بررسی اسناد تاریخی و مقاله: زندگی و فعالیت‌های سید حسن تقی‌زاده، در همین سایت به نشانی:
http://historydocuments.ir/?page=post&id=2022
سند زیر نامه دست‌نویس سیدحسن تقی‌زاده در دوران تصدی وزارت دارایی در حکومت رضاخان است که در آن ضمن تملق‌گویی‌های مکرر تقاضای افزایش اختیارات خود را نموده است. همان‌گونه که ملاحظه می‌کنید، نامه تقی‌زاده در مرداد سال 1309 نوشته شده و در پایان، درخواست نموده که اگر افزایش اختیارات مقدور و میسر نشد از خدمت در وزارت دارایی مرخص شود. ماندن تقی‌زاده تا سال 1313 در سمت وزیر دارایی و انعقاد قرارداد دارسی دوم در سال 1311 نشان می‌دهد که رضاخان به خواسته تقی‌زاده جامه عمل پوشانده است و بی‌گمان این افزایش اختیارات خواسته انگلستان و یکی از نتایج آن انعقاد قرارداد سال 1933م(1311ش) بود.
*****
تقی زاده در لباس طلبگی - تقی زاده در دوران جوانی
سید حسن تقی زاده در حضور شاه
سید حسن تقی زاده در حضور شاه
سید حسن تقی زاده و صادق رضازاده شفق نماینده مجلس سنا