22 دی سالروز تشکیل شورای انقلاب به فرمان امام خمینی(ره)
21 دي 1400
«امام خمینی چند ماه قبل از پیروزی انقلاب اسلامی فرمان تشکیل شورای انقلاب را صادر کردند. مدتی بعد ایشان در نامه‌ای به شهید آیت‌الله دکتر بهشتی می‌نویسند:
«پس از اهدای سلام و تحیت، وقت دارد سپری می‌شود و من خوف آن دارم که با عدم معرفی اشخاص، مفسده پیش آید. بنا بود به مجرد آمدن ایشان(آیت‌الله مرتضی مطهری) با اشخاص مورد نظر یکی یکی و جمعی ملاقات کنید و نتیجه را فوراً به این جانب اعلام کنید. و نیز مرقومی که معرف باشد با خط و امضای عدد معلوم بفرستید. من در انتظار هستم و باید عجله شود و نیز استفسار از بعض آن‌ها برای مسافرت به خارج. در هر صورت همه موضوعات که به شما و ایشان تذکر داده شد، لازم است با عجله انجام گیرد و اگر اشخاص دیگری نیز پیدا شد ملحق شود. والسلام.»(صحیفه امام؛ ج 4، ص 307)
نگرانی‌های موجود در لحن امام خمینی(س) در این نامه به خوبی گویای اهمیت بسیار بالای شورای انقلاب در نزد ایشان است.
امام خمینی(س) سرانجام طی اطلاعیه‌ای، اعضای شورای انقلاب اسلامی را تعیین و وظایف آن را برای مردم تشریح نمودند. امام خمینی در ۲۲ دی ماه ۱۳۵۷ پیامی بدین شرح صادر کرد:
«به موجب حق شرعی و بر اساس رأی اعتماد اکثریت قاطع مردم ایران که نسبت به اینجانب ابراز شده است، در جهت تحقق اهداف اسلامی ملت، شورایی به نام «شورای انقلاب اسلامی» مرکب از افراد با صلاحیت و مسلمان و متعهد و مورد وثوق موقتاً تعیین شده و شروع به کار خواهند کرد. اعضای این شورا در اولین فرصت مناسب معرفی خواهند شد. این شورا موظف به انجام امور معین و مشخصی شده است؛ از آن جمله مأموریت دارد تا شرایط تأسیس دولت انتقالی را مورد بررسی و مطالعه قرار داده و مقدمات اولیه آن را فراهم سازد. دولت موقت در اولین فرصت که مناسب و صلاح دانسته شود به ملت معرفی و شروع به کار خواهد نمود.»[1]
به رغم پیوستن دیرهنگام تشکل نهضت آزادی به جریان انقلاب و به رغم اختلافات تاکتیکی و اندیشه‌ای جریان ملی ـ مذهبی با امام خمینی(س)، او به آنان فرصت حضور در سطوح بالا را اعطا نمود. چنان که در جریانات مربوط به شورای انقلاب چه در امر تصمیمات ابتدایی و چه بعد از آن، ملی مذهبی‌ها و در رأس آنان آقای مهندس مهدی بازرگان حضور داشتند.
بدین ترتیب مهندس بازرگان نیز به پاریس رفت و در طی همین سفر رهبری امام خمینی را رسماً پذیرفت. امام خمینی در 18 دی 57 در پاسخ به نماینده رئیس جمهور فرانسه که حامل پیامی از جانب کارتر برای امام بودند، اظهار داشتند:
«تأکید می‌کنم که اگر بخواهید آرامش در ایران حاصل شود راهی جز این نیست که نظام شاهنشاهی - که قانونی نیست - کنار برود، و ملت را به حال خود باقی بگذارند، تا من یک شورای انقلاب تأسیس کنم از اشخاص پاکدامن، برای نقل قدرت؛ تا امکانات مناسب جهت حکومت مبعوث ملت انجام گیرد.»(صحیفه امام؛ ج 5، ص 377)
در نهایت موجودیت شورای انقلاب به عنوان اولین و بنیادی‌ترین ارکان قدرت سیاسی و عالی‌ترین نهاد تصمیم‌گیری در کشور بعد از امام خمینی در تاریخ 22 دی ماه 1357 و به فاصله یک ماه مانده به پیروزی انقلاب اسلامی با پیام امام رسماً اعلام شد. امام بر پایه اعتماد اکثریت قاطع مردم ایران به ایشان، اقدام به تشکیل شورای انقلاب اسلامی کردند. این شورا مرکب از افراد با صلاحیت و مسلمان و متعهد و مورد وثوق آن حضرت بودند. شورای انقلاب اسلامی وظیفه داشت شرایط تأسیس دولت انتقالی را مطالعه کرده و مقدمات اولیه آن را فراهم سازد. وظایف دولت جدید نیز در این پیام مشخص شده بود. همچنین در این پیام همکاری با دولت غاصب و غیرقانونی شاپور بختیار، شرعاً حرام و قانوناً جرم توصیف شده بود. حتی از مردم خواسته شده بود وزرای غاصب را به وزارتخانه‌ها راه ندهند. از دیگر نکات این پیام تأکید بر این نکته بود که: «خواست ملت ایران تنها رفتن شاه و برچیده شدن نظام سلطنتی نیست بلکه مبارزات ایران تا استقرار جمهوری اسلامی… ادامه خواهد داشت.»
صدور این پیام، 22 دی ماه را به نقطه عطفی از برای نهضت اسلامی تبدیل نمود. تا پیش از آن تاریخ نیروهای انقلاب نمی‌دانستند انتقال قدرت چگونه صورت می‌گیرد. همچنین بعضی فرصت‌طلبان تصور می‌کردند از حیث تشکیل حکومت و سازماندهی و اداره امور نارسایی‌هایی وجود دارد و درصدد بر آمده بودند که طرح و نقشه ارائه نموده و خود عهده‌دار این مرحله باشند. حتی دسته‌هایی تنها به همین منظور اعلام موجودیت نمودند. این نخستین بار بود که رسماً از سوی رهبر کبیر انقلاب، تشکیلات و برنامه‌های آینده حکومت اسلامی اعلام می‌شد. اعلام رسمی موجودیت شورای انقلاب از سوی امام خمینی، رژیم و رسانه‌های جمعی را به تکاپو انداخت تا از هویت اعضای آن اطلاع پیدا کنند. ولی پنهان‌کاری درست اعضای شورای انقلاب باعث شد تا نه عوامل رژیم موفق به شناسایی آنان شوند و نه رسانه‌های جمعی اطلاعی از آن به دست بیاورند.
بدیهی است مسئولیت‌های شورای انقلاب، عمده‌ترین مسئولیت‌های رهبری انقلاب در داخل کشور محسوب می‌شد. شورا در آغاز، هفته‌ای یک بار و سپس دو بار، به طور مخفی در منازل افراد تشکیل جلسه می‌داد. تصمیمات اتخاذ شده در این جلسات بلافاصله با امام در میان گذاشته می‌شد و پس از کسب تکلیف، به مرحله‌ی اجرا در می‌آمد. از اقدامات مهم شورای انقلاب، مذاکره با مقامات نظامی نیروهای مسلح، دیدارهای دیپلماتیک، ترتیب دادن مسافرت بختیار به پاریس برای ملاقات با امام، مأموریت راه‌اندازی نفت و انتخاب رئیس دولت موقت بود.
آن روزها گرایش به شورا شدید بود. رهبران و مبارزان با توجه به تصوری که از استبداد و حکومت فردی داشتند، مایل به تکرار آن تجربه‌ها نبودند. به همین دلیل به طور طبیعی باید شورای انقلاب تشکیل می‌شد. از این رو شورای انقلاب به عنوان طبیعی‌ترین شکل مدیریت در بدو انقلاب به طور خودجوش مطرح و پذیرفته شد و همه‌ی تصمیم‌ها از آنجا هدایت می‌شد و برای بعضی کارها کمیته‌هایی فعالیت داشت که مهمترین آن‌ها، کمیته سوخت و کمیته اعتصابات بود.
ریاست این شورا در ابتدا بر عهده شهید آیت‌الله مرتضی مطهری بود اما با شهادت وی ریاست شورای انقلاب به آیت‌الله سید محمود طالقانی منتقل شد. در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی شورای انقلاب، مهندس مهدی بازرگان را به عنوان نخست وزیر دولت موقت پیشنهاد و امام خمینی نیز وی را به عنوان رئیس دولت موقت انقلاب منصوب کرد. پس از پیروزی انقلاب و تشکیل دولت موقت، دکتر حسن حبیبی، دکتر عباس شیبانی، ابوالحسن بنی صدر، صادق قطب‌زاده، مهندس میرحسین موسوی، احمد جلالی و دکتر حبیب‌الله پیمان نیز به جمع اعضای شورای انقلاب اضافه شدند.
تشکیل این شورا اولین اقدام عملی در جهت اداره‌ی کشور به شمار می‌رود. چنان که در همان زمان پیش از پیروزی انقلاب بسیاری از مشکلات مردم را حل نمود. به علاوه زمینه انتقال حکومت از سلطنت به جمهوری اسلامی را فراهم نمود. سه هدف ساماندهی انقلاب، وارد آوردن آخرین ضربات به پیکر نیمه جان رژیم سفاک پهلوی و کمک به اداره کشور پس از پیروزی را می‌توان از اصلی‌ترین و کلی‌ترین اهداف تأسیس شورای انقلاب دانست. در حالی که شاه آخرین تلاش‌ها را برای استمرار رژیم سلطنت انجام می‌داد و قدرت‌های حاکم بر منطقه هم کوشش داشتند راه حل مناسبی که با منافعشان تطبیق داشته باشد بیابند همه نیروهای مخالف انقلاب به تشکیل حکومت بختیار رضایت دادند و به توافق رسیدند. به خصوص آمریکا مستقیماً مسئولیت نگهداری بختیار را بر عهده گرفته و تمام کوشش‌های پنهانی و ظاهری را به کار می‌گرفت تا به نحوی شعله‌های انقلاب را و لو به صورت موقت خاموش سازند. در این میان رهبری انقلاب به موقع ضربات مهلکی را بر رژیم در حال احتضار وارد می‌ساخت که تشکیل شورای انقلاب یکی از همین تصمیمات کوبنده بود. به هر حال شورای انقلاب به عنوان اولین نهاد انقلابی در ایران توانست کارویژه‌های خود را به شکل مطلوبی انجام دهد و حتی پس از انقلاب هم نقش مهمی را در عرصه‌ی سیاسی کشور ایفا نماید. از جمله اقدامات شورای انقلاب، می‌توان به تصویب اساسنامه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ملی شدن بانک‌ها، سامان بخشیدن به دادگاه‌های انقلاب، برگزاری همه‌پرسی در رابطه با نظام جمهوری اسلامی، بررسی پیش‌نویس قانون اساسی، تصویب آیین‌نامه‌های مجلس خبرگان و برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و مجلس شورای اسلامی و ... اشاره کرد.
به دنبال تسخیر لانه جاسوسی آمریکا در ۱۳ آبان ۱۳۵۸ و استعفای دولت موقت، شورای انقلاب بیانیه مهمی خطاب به ملت صادر کرد و یادآور شد که مصمم است در فرصت محدودی، برگزاری همه‌پرسی درباره قانون اساسی، انتخابات مجلس شورای ملی و ریاست جمهوری و ... را به انجام برساند. متعاقب این بیانیه اعلام شد که شورا ترکیب تازه‌ای خواهد داشت و با ادغام دولت در شورا اعضای جدید شورا انتخاب شدند و در اداره مملکت، این‌گونه بین اعضای شورا تقسیم کار شد: آیت‌الله خامنه‌ای ـ دفاع و پاسداران، آیت‌الله هاشمی رفسنجانی - وزارت کشور، شهید باهنر ـ آموزش و پرورش، مهدوی کنی ـ کمیته انقلاب و دادگستری، شهید بهشتی ـ جهاد سازندگی، بنی صدر ـ وزارت خارجه، معین فر ـ نفت، حبیبی ـ آموزش عالی، عزت‌الله سحابی ـ برنامه و بودجه، میناچی ـ ارشاد ملی، شهید قدوسی ـ دادگاه انقلاب. این افراد فعالیت‌های خود را آغاز کرده و در مدت کوتاهی نسبتاً موفق شدند بر خلأ سیاسی موجود فایق آیند. همه‌پرسی قانون اساسی در ۱۲ آذر ۱۳۵۸ و متعاقب آن انتخابات ریاست جمهوری در بهمن ۱۳۵۸ برگزار شد و مجلس شورای اسلامی در ۷ خرداد ۱۳۵۹ افتتاح گردید.
با شروع کار مجلس و شورای نگهبان و دیگر نهادها، مسئولیت و ضرورت وجودی شورای انقلاب به پایان رسید.»[2]
*****
تاریخ: 22 دی 1357
انتشار و توزیع اعلامیه به امضاء آیت الله خمینی درباره تشکیل شورای انقلاب اسلامی در شهر قم
شب هنگام مورخ 23 / 10 / 57، اعلامیه پلی کپی شده‌ای که ظاهراً به امضاء «آیت‌الله خمینی» و با تاریخ 13 صفر (22 / 10 / 57) میباشد، در شهر قم توزیع شده که مفاد آن به شرح زیر میباشد:
سلام و تهنیت[3] بر ملت قهرمان و شریف ایران، سلام بر شهدای راه حق.
اکنون که روز پیروزی ملت شجاع نزدیک می‌شود، اکنون که خون‌های پاک عزیزان بی‌گناه که برای دفاع از حق و حقیقت به دست جلادان خون آشام شاه بر زمین ریخته شده است بارور می‌گردد لازم می‌دانم مراتب ذیل را به اطلاع ملت ایران و مردم جهان برسانم.
1ـ به موجب حق شرعی و بر اساس رأی اعتماد اکثریت قاطع مردم ایران که نسبت به اینجانب ابراز شده است در جهت تحقق اهداف اسلامی ملت شورائی به نام شورای انقلاب اسلامی مرکب از افراد با صلاحیت و مسلمان و متعهد و مورد وثوق موقتاً تعیین شده و شروع به کار خواهند کرد.
اعضاء این شورا در اولین فرصت مناسب معرفی خواهند شد این شورا موظف به انجام امور معین و مشخص شده است از آنجمله مأموریت دارد تا شرایط تأسیس دولت انتقالی را مورد بررسی و مطالعه قرار داده و مقدمات اولیه آن را فراهم سازد.
دولت موقت در اولین فرصت که مناسب و صلاح دانسته شود به ملت معرفی و شروع به کار خواهند نمود.
دولت جدید موظف به انجام مراتب زیر است: الف ـ تشکیل مجلس مؤسسان از منتخبین مردم به منظور تصویب قانون اساسی جدید جمهوری اسلامی.
ب ـ انجام انتخابات بر اساس مصوبات مجلس مؤسسان و قانون اساسی جدید.
ج ـ انتقال قدرت به منتخبین جدید.
2ـ دولت کنونی که منصوب شاه مخلوع و مجلسین غیر قانونی میباشد هرگز مورد قبول مردم نخواهد بود همکاری با این دولت غاصب به هر شکل و به هر نحوی شرعاً حرام و قانوناً جرم است همان طوری که کارمندان محترم و مبارز بعضی از وزارتخانه‌ها و ادارات دولتی عمل کردند باید از اطاعت وزرای غاصب سرپیچی نموده و در صورت امکان آنان را به وزارتخانه‌ها راه ندهند.[4]
[...] به اعتصاب و تظاهرات ادامه دهند و در صورتی که چماق به دستان یا مفسدین به آنان حمله کردند می‌توانند دفاع از خود کنند اگر که منتهی به قتل آنان شود.
از خداوند تعالی نصرت اسلام و مسلمین و نابودی مخالفین[ملت] شریف را خواهانم.
ارزیابی خبر: انتشار اعلامیه صحت داشته و مطالب بالا در آن درج شده است.
اقدامات انجام شده: مراتب به نخست وزیری اعلام گردیده است.
پی‌نوشت‌ها:
[1] . متن کامل پیام به شرح زیر است:
بسم الله الرحمن الرحیم
سلام و تحیت بر ملت قهرمان و شریف ایران! سلام بر شهدای راه حق!
اکنون که روز پیروزی ملت شجاع نزدیک می‌شود، اکنون که خون‌های پاک عزیزان بیگناهی که برای دفاع از حق و حقیقت به دست جلادان خون آشام شاه بر زمین ریخته شده است بارور می‌گردد، لازم می‌دانم مراتب ذیل را به اطلاع ملت ایران و مردم جهان برسانم:
1ـ به موجب حق شرعی و براساس رأی اعتماد اکثریت قاطع مردم ایران که نسبت به اینجانب ابراز شده است، در جهت تحقق اهداف اسلامی ملت، شورایی به نام «شورای انقلاب اسلامی» مرکب از افراد با صلاحیت و مسلمان و متعهد و مورد وثوق موقتاً تعیین شده و شروع به کار خواهند کرد. اعضای این شورا در اولین فرصت مناسب معرفی خواهند شد. این شورا موظف به انجام امور معین و مشخصی شده است؛ از آن جمله مأموریت دارد تا شرایط تأسیس دولت انتقالی را مورد بررسی و مطالعه قرار داده و مقدمات اولیۀ آن را فراهم سازد. دولت موقت در اولین فرصت که مناسب و صلاح دانسته شود به ملت معرفی و شروع به کار خواهد نمود. دولت جدید موظف به انجام مراتب زیر است:
الف ـ تشکیل مجلس مؤسسان از منتخبین مردم به منظور تصویب قانون اساسی جدید جمهوری اسلامی.
ب ـ انجام انتخابات براساس مصوبات مجلس مؤسسان و قانون اساسی جدید.
ج ـ انتقال قدرت به منتخبین جدید.
2ـ دولت کنونی که منصوب شاه مخلوع و مجلسین غیرقانونی میباشد، هرگز مورد قبول مردم نخواهد بود. همکاری با این دولت غاصب به هر شکل و به هر نحوی شرعاً حرام و قانوناً جرم است. همان طوری که کارمندان محترم و مبارز بعضی از وزارتخانه‌ها و ادارات دولتی عمل کرده‌اند باید از اطاعت وزرای غاصب سرپیچی نموده و در صورت امکان آنان را به وزارتخانه‌ها راه ندهند. خواست ملت مظلوم ایران تنها رفتن شاه و برچیده شدن بساط نظام سلطنتی نیست، بلکه مبارزۀ ملت ایران تا استقرار جمهوری اسلامی که متضمن آزادی ملت و استقلال کشور و تأمین عدالت اجتماعی باشد، ادامه خواهد داشت. تنها با رفتن شاه و انتقال قدرت به ملت است که آرامش به کشور عزیزمان باز خواهد گشت. تنها با استقرار حکومت عدل اسلامی مورد تأیید و پشتیبانی مردم و با شرکت فعالانۀ همۀ ملت است که می‌توان خرابی‌های عظیم فرهنگی و اقتصادی و کشاورزی را که رژیم فاسد شاه به وجود آورده است، جبران نموده و نوسازی مملکت را به نفع طبقات زحمتکش و مستضعف آغاز نمود.
3 ـ احتمال این هست که شاه خائن که در حال رفتن است، دست به یک جنایت بزرگتری بزند و آن یک کودتای نظامی است که کراراً تذکر داده‌ام که این آخرین ضربۀ اوست و لکن ملت دلیر می‌داند که در ارتش به جز تنی چند سرسپرده و خونخوار که از قرار مذکور در پست‌های مهم مستقر شده‌اند و به من نیز معرفی کرده‌اند، جناح‌های شریف ارتش به این سرسپردگان اجازه نخواهند داد تا دست به چنین جنایتی که مخالف با ملیت و مذهب آنان است بزنند. من بر حسب وظیفۀ الهی و ملی خود به ارتش ایران هشدار می‌دهم و از صاحب‌منصبان و درجه‌داران می‌خواهم که در صورتی که چنین توطئه‌ای در کار باشد، شدیداً از آن جلوگیری کنند و راضی نشوند چند نفر خونخوار، ملت شریف ایران را به خاک و خون کشند. این وظیفۀ الهی شما ارتش محترم است که در صورت فرمانبرداری از خائنان بالفطره، پیش خدای تبارک و تعالی مسئول و در جوامع بشریت محکوم و مورد نفرین نسل‌های آتیه خواهید بود.
بر ملت شجاع ایران است که خود را در مقابل چنین توطئه‌ای به هر وسیلۀ ممکن مجهز کنند و با اتکا به خدای تعالی از اشخاصی که به جز سودطلبی چیزی در نظر ندارند نهراسند که مبارزات پرشور ملت ایران نشان داده است که نمی‌هراسند؛ و می‌دانند که اینان هم مثل آن خائنین که فرار را اختیار و با مال ملت در خارجْ زندگی را انتخاب کرده‌اند، استقامت را از دست داده‌اند. ملت ایران موظف است که به درجه‌داران و افسران و صاحب‌منصبان شریف احترام بگذارند. باید توجه داشته باشند که چند نفر ارتشی خائن نمی‌توانند اکثریت ارتش را آلوده کنند؛ حساب این چند نفر ارتشی خونخوارْ معلوم و از حساب ارتش ایران جداست. ارتش از ملت است و ملت از ارتش؛ با رفتن شاه خائن خللی بر آن وارد نخواهد شد.
4ـ ملت شریف باید تا نتیجۀ نهایی، دست از مبارزات پرشور خود برندارند که نمی‌دارند. باید به اعتصابات و تظاهرات ادامه دهند و در صورتی که چماق به دستان و یا مفسدین به آنان حمله کردند، می‌توانند دفاع از خود کنند اگر چه منتهی به قتل آنان شود. از خداوند تعالی نصرت اسلام و مسلمین و نابودی مخالفین ملت شریف را خواهانم. والسلام علیکم و رحمه‌الله و برکاته.
روح‌الله الموسوی الخمینی
(صحیفه امام خمینی(ره)؛ ج 5، ص 426)
[2] . نگاه کنید به مقاله: شورای انقلاب چگونه تشکیل شد؟، پرتال امام خمینی به نشانی:
،http: //www.imam-khomeini.ir=14343با اندکی تلخیص و ویرایش.
[3] . در کتاب صحیفه امام این واژه «تحیت» آمده است.
[4] . متأسفانه صفحه دوم این سند که حاوی ادامه پیام امام در سند دوم، سوم و شروع بند چهارم است به دست نیامد و صفحه سوم که ادامه بند چهارم است در ادامه آمده است.
