اعتصاب کارکنان صنعت نفت در سال 57 و هدایت اعتصاب‌کنندگان پالایشگاه تبریز توسط شهید آیت‌الله سید محمدعلی قاضی طباطبایی
14 مرداد 1400
در دهه‌ی آخر ماه آبان سال 57، دولت نظامی ارتشبد ازهاری که به‌تازگی جای دولت شریف‌امامی را گرفته بود، باآنکه همه‌ی توان خود را صرف جلوگیری از تظاهرات و اعتصابات کرد، اما موفقیتی به دست نیاورد. باوجود حکومت نظامی در شهرهای بزرگ و استقرار واحدهای نظامی، گارد شهربانی و نیروهای ژاندارمری در دیگر شهرها و شهرستان‌ها، تظاهرات مردمی علیه حکومت شاه همچنان ادامه یافت و این در حالی بود که هر روز پیکرهای خونین مردان و زنان با گلوله مأموران مسلح نقش زمین می‌شد.
حمایت آمریکا در این ده روز از محمدرضا پهلوی همچنان ادامه یافت. جیمی کارتر رئیس جمهور آمریکا در بیست و یکم آبان در نخستین اظهار نظر خود پس از روی کار آمدن دولت نظامی، شاه را یک دوست و یک متحد وفادار نامید. این در حالی بود که ویلیام سولیوان سفیر آن کشور در ایران در همین روز نامه‌ی بلندی به واشنگتن نوشت و تأکید کرد که حکومت شاه ماندنی نیست. او با لحن شدیدی به دولتمردان آمریکا توصیه کرد که باید به دنبال جایگزین‌های مناسب برای شاه باشند. آن چه برای آمریکا اهمیت حقیقی داشت، شخص شاه نبود، بلکه نفتی بود که با سیاست‌های کلی بلوک غرب استخراج می‌شد و صنایع غول پیکر جهان اول را سیراب می‌کرد. برای آمریکا شاه برابر بود با نفت. شاه نیز به این موضوع اعتراف داشت. محمدرضا پهلوی در بیست و پنجم آبان با هفته‌نامه آبزرور گفتگو کرد و گفت که ایران بدون او تجزیه می‌شود، اروپا در کمتر از سه ماه می‌میرد و نفتی از تنگه هرمز عبور نمی‌کند. شاه اعتراف کرد که وجود او در ایران یعنی بقای کشورهای صنعتی، اگر آن‌ها می‌خواهند بمانند، او هم باید به حکومت خود ادامه دهد. از این رو وجود اعتصاب در صنعت نفت ایران مهم‌ترین موضوع در آن مقطع، هم برای آمریکا و هم برای شاه بود. اعتصابات کارگران و کارکنان نفت، صدور طلای سیاه را به پایین‌تر از دو میلیون بشکه در روز رسانده بود. دولت ارتشبد ازهاری چاره را در دستگیری اعتصاب‌کنندگان و تهدید آن‌ها به اخراج از کار یا خانه‌های سازمانی و بالاخره گسیل نیروهای نظامی برای استخراج نفت دانست. این راه‌کارها تا حدی چاره‌ساز شد. گستردگی اعتصاب در صنعت تا حدودی شکست و صدور نفت در اواخر آبان و اوایل آذرماه به حدود چهار میلیون بشکه در روز رسید. امام خمینی که می‌دانست این رگ حیاتی حکومت پهلوی باید همچنان بسته بماند، در روز بیست و چهارم آبان ماه پیامی به کارکنان و کارگران صنعت نفت و ادارات دولتی[1] فرستادند و در آن تأکید کردند که هر ساعت اعتصاب شما خدمتی است به خداوند تعالی و اسلام. امام از مردم خواستند که در رفع حوائج اعتصابیون اقدام کنند. طبق سندهای به‌جای مانده از سفارت آمریکا، ضربان نمایندگان سیاسی این کشور در ایران و متعاقباً آمریکا، با میزان صدور نفت بالا و پایین می‌شد. سفارت آمریکا گزارش‌های روزانه و دقیقی از موقعیت نفت ایران را تهیه می‌کرد و به وزارت خارجه در واشنگتن می‌فرستاد.
دولت نظامی در ادامه تهدیدات و گاه تمهیدات خود موفق شد تولید نفت را همچنان افزایش دهد. تولید نفت که در اثر اعتصابات کارکنان و کارگران شرکت نفت به زیر پانصد هزار بشکه در روز رسیده بود، افزایش یافت و به بالاترین حد خود یعنی 2 / 5 میلیون بشکه در روز رسید. این موفقیت که با خرسندی دولت آمریکا همراه بود، موجب شد که نمایندگان شرکت‌های بزرگ صنعتی و اقتصادی که همگی منافعی در ایران داشتند، در جلسه‌ای گرد هم آیند و بر ادامه همکاری‌های اقتصادی خود با حکومت شاه تأکید کنند. آن‌ها آرزو کردند که آرامش هر چه زودتر به «جزیره ثبات» باز گردد. افزایش تولید نفت دوام چندانی نیافت و آرزوی نظام سرمایه‌داری آمریکا نیز ناکام ماند. سندهای ساواک نشان می‌دهد که تیغ اعتصابات همچنان بر گلوی شاه نزدیک و نزدیک‌تر می‌شد.
روز دوم دی ماه پل گریم، کارشناس آمریکایی صنعت نفت هنگام خروج از خانه‌اش در اهواز کشته شد. او رئیس کل عملیات و عضو هیئت مدیره شرکت خاص خدمات نفت بود. همزمان ملک‌محمدی، رئیس بهره‌برداری‌های شرق اهواز نیز به قتل رسید. او از مخالفان جدی اعتصاب در صنعت نفت بود.
با این اقدام استخراج نفت به‌ناگاه فروکش کرد و به‌دنبال استعفای دسته‌جمعی بیش از 4200 نفر از کارکنان صنعت نفت موجب شد که صدور نفت از جزیره خارک متوقف شود. به دنبال قطع صدور نفت، نخستین واکنش‌ها از طرف دو دولت اسرائیل و رژیم نژادپرست آفریقای جنوبی رخ داد. آفریقای جنوبی 90 درصد نفت خود را از ایران وارد می‌کرد و اسرائیل روزانه 140 هزار بشکه نفت از ایران می‌گرفت.
روز هشتم دی ماه امام خمینی در حکمی مهندس مهدی بازرگان را مأمور رسیدگی به وضعیت اعتصاب کارکنان صنعت نفت کردند. فرمان امام، در نظارت بر استخراج نفت برای مصارف داخلی خلاصه می‌شد. مهندس بازرگان، همراه حجت‌الاسلام هاشمی رفسنجانی و مهندس کتیرایی راهی مناطق جنوب شد و روز دهم دی ماه جلسات خود را با دست‌اندرکاران صنعت نفت آغاز کرد. اینکه رهبری تبعیدی، از خارج از کشور، برای مدیریت مهم‌ترین بخش تولیدی ایران حکم دهد و نفوذ این حکم تا حد اعمال نظرات ایشان کاربرد داشته باشد، حکایت از قدرت و پشتوانه مردمی او و از سوی دیگر نمایانگر شیرازه از هم پاشیده رژیم پهلوی است.[2]
حضرت امام در این فرمان بر سه موضوع تأکید داشتند:
1- خروج نظامیان و مأمورین انتظامی از مناطق و مراکز نفتی.
2- تولید فقط به اندازه مصرف داخلی و جلوگیری از صدور آن تا سقوط رژیم پهلوی.
3- جلوگیری از احتکار مواد نفتی توسط نظامیان.
و دستور دادند در صورت تحقق این موارد، کارکنان صنعت نفت به سر کار خود بازگردند.
متعاقب این فرمان، شهید آیت‌الله سید محمدعلی قاضی طباطبائی با زیر نویسی خطاب به کارگران و کارکنان پالایشگاه نفت تبریز از آن‌ها خواست که طبق فرمان حضرت امام و در صورت تحقق شرایط گفته شده، کار تولید را از سر گیرند تا مردم در تنگنای تهیه سوخت قرار نگیرند.
*****
فرمان اعزام هیئت نمایندگی امام خمینی به مناطق نفت خیز کشور
28 محرم‌الحرام 1399 [8 دی 1357]
بسم الله الرحمن الرحیم
جناب آقای مهندس مهدی بازرگان پس از ارائه سلام و تحیت به‌طوری که مسموع هستید کارگران و کارمندان محترم شرکت نفت به‌منظور همکاری و همگامی با مبارزات ملت مسلمان ایران و به‌منظور جلوگیری از صدور نفت به خارج دست به اعتصاب زده‌اند اما دولت غاصب و غیرقانونی نظامی با تهاجمات سبعانه خود و اعمال زور و ارعاب می‌خواهد این اعتصاب را جهت ادامه غارت نفت بشکند و همچنین در حالی که نفت و فرآورده‌های نفتی برای مصارف داخلی تولید می‌شود و یا موجود می‌باشد از پخش آن در داخل جلوگیری نموده، سعی بکند تا ایجاد فشار و ناراحتی‌های بیشتری را برای مردم فراهم آورد. برای مقابله با این برنامه‌های دولت غاصب و تعیین نیازهای مردم در داخله تحقق شرایط زیر لازم است:
1- نظامیان و مأمورین انتظامی از مناطق و مراکز نفتی بیرون بروند و دخالتی در امور مربوطه ننمایند و از ایجاد هر نوع ارعاب در بین کارکنان خودداری نمایند.
2- نفت و فرآورده‌های نفتی فقط به اندازه مصرف داخلی تولید شود و از صدور نفت به خارج تا سقوط رژیم غیرقانونی جلوگیری به عمل آید.
3- ارتش و نظامیان حق احتکار مواد نفتی را که برای مصرف داخلی تهیه می‌شود ندارند و از آن باید جلوگیری شود.
با توجه به‌مراتب بالا مقتضی است جنابعالی که در اداره صنایع عظیم نفت دارای سوابق و تجارب فراوان هستید، یک هیئت چند نفری مرکب از جناب آقای حجت‌الاسلام شیخ اکبر هاشمی رفسنجانی و جناب آقای مهندس مصطفی کتیرایی و دو نفر دیگر را با نظر دوستان و مشورت آقایان تعیین نمایید. این هیئت تحت سرپرستی جنابعالی مناطق نفتی را بازرسی نموده و در امر تولید نفت با احراز شرایط ذکر شده در بالا نظارت بنمایید و ضمن ابلاغ مراتب تشکر ملت ایران از کارگران زحمتکش و کارمندان محترم عده لازم را به بازگشت سر کار و ادامه تولید نفت در حد مصارف داخلی دعوت فرمایید و شرایط بالا را به کارمندان و کارگران تذکر بدهید که اگر دولت غاصب هر یک از شرایط بالا را نفی نمود، جریان نفت به‌کلی قطع گردد و به سایر اعتصاب کنندگان ملحق گردند و با این ترتیب مسئولیت عواقب قطع نفت به عهده دولت غاصب و غیرقانونی خواهد بود و از مدیریت نفت نیز انتظار داریم که در این امر مهم و حیاتی در این مرحله حساس کنونی با این هیئت همکاری صادقانه و همه جانبه بنمایند. از خداوند متعال استقلال و عظمت کشور و توفیق ملت را برای به دست آوردن آزادی و استقلال خواستارم. والسلام علیکم
روح الله الموسوی الخمینی
تکثیر از عروه الوثقی
به اطلاع کارگران و کارکنان مجتمع پالایشگاه تبریز می‌رساند به موجب این دستور به امر حضرت سیدنا الامام خمینی دام‌ظله عمل فرمایید. در صورتی که نظامیان و مأمورین انتظامی برکنار شدند، شما آقایان محترم به کار خودتان مشغول باشید تا مردم در داخل کشور در مضیقه واقع نشوند.
9 صفر 99 [18 دی 1357]
محمدعلی طباطبایی
پی‌نوشت‌ها:
[1] . متن پیام 24 آبان 57 امام خمینی(ره) خطاب به کارکنان شرکت نفت و ادارات دولتی:
بسم الله الرحمن الرحیم
14 ذی‌الحجه 98
سلام من و ملت ایران بر کارگران و کارمندان شرکت نفت ایران! رحمت خداوند تعالی بر شما آگاهانی که با اعتصاب پر ارزش خود، روی ملت را سفید نمودید. اعتصاب شما هر روز و هر ساعتش باارزش و کوبنده است؛ ارزشمند برای ملت غارت‌زده ایران که از جریان این طلای سیاه و مخزن پر برکت کشور که سال‌هاست خائنان به غارت داده‌اند و نفت‌خواران به غارت برده‌اند، جلوگیری کرده و از هدر دادن مال ملت فقیر به اندازه قدرتتان منع نموده‌اید؛ و کوبنده خائنانی که چوب حراجش را پشتوانه‌ای برای بقای حکومت طاغوتی خویش و تخت لرزان شیطانی خود می‌دانند. هر ساعت اعتصاب شما خدمتی است به خداوند تعالی و به کشور اسلام. کسانی که به‌زور می‌خواهند این اعتصاب مقدس را بشکنند، مجرم و خدمتگزار اجانب و خائن به ملت و کشورند.
بر ملت شریف ایران است که در مواقعی که کارگران و کارمندان شرکت نفت و سایر مؤسسات و ادارات دولتی دست به اعتصاب می‌زنند، از آنان باکمال احترام پشتیبانی کنند و ضررهای آنان را به بهترین وجه جبران نمایند و آنان را در اعتصابات مقدسشان که برای اظهار تنفر از شاه خائن و خاندان کثیفش و پشتیبانی از مبارزات همگانی مردم است، تشویق و تقدیر کنند.
دولت نظامی غیرقانونی سعی دارد با سرنیزه مردم را به حالت عادی خود برگرداند؛ غافل از آنکه با سرنیزه نمی‌شود رضایت ملت را جلب کرد. این سرنیزه‌ها بالاخره انفجار عظیمی را به بار خواهند آورد. دولت یاغی نظامی، آخرین راهی است که شاه برای نجات خویش به آن متوسل شده است. این دولت نیز دوامی نمی‌تواند داشته باشد؛ چرا که این نظام از باطن پوسیده است.
طرفداران کثیف و خائن شاه، مردم را از رفتن شاه و خلأ بعد از آن می‌ترسانند. باید دید که بودن شاه چه نقصی را تکمیل و چه خلأیی را پر کرده است. شاه غیر از پرکردن جیب اجانب و خود بستگان طمع‌کارش، چه خلأیی را پر کرده است؟ به امید خدا، دیر یا زود، این خائنین مجازات خواهند شد.
آمریکا باید بداند که اگر بخواهد با فشار خود دولت نظامی را سرپا نگاه داشته و مردم بی‌پناه ما را هر روز و هر شب زیر رگبار گلوله مزدوران خود قرار دهد و اگر بخواهد با تهدید و ارعاب هرچه بیشتر، کارمندان محترم و کارگران محروم شرکت نفت را که خواستار رفتن شاه شده‌اند زیر فشار خود قرار دهد، طرح‌هایی برای چاههای نفت داده می‌شود تا مخازن پربهای ما برای نسل‌های آتیه باقی بماند. آمریکا باید در پشتیبانی از شاه تجدید نظر کند. سیاستمداران آمریکا دولت خودشان را از این سیاست ظالمانه و مخالف حقوق بشر که بالمآل مخالف مصالح مردم آمریکا است، برحذر کنند.
نهضت مقدس اسلامی ما عمر چپاولگری‌ها و دیکتاتوری‌ها را در ایران به سر آورده است. صاحب‌منصبانی که بر روی ملت آتش می‌گشایند باید بدانند که پیروزی ملت نزدیک است و انتقامش از خائنینْ سخت؛ عهد و پیمان شاه سست است و قهر انقلابی ملتْ سهمگین و باید بدانند که شاه ممکن است آنان را نیز مانند نوکرهای وفادارش ـ برای ابقای خود ـ به محاکمه و زندان بکشد.
من از اعتصاب جمیع جناح‌ها، فرهنگیان و بازاریان و اصناف، اعتصاب شرکت نفت و مخابرات و شرکت واحد و مطبوعات و اعتصاب سایر ادارات و مؤسسات دولتی [و] خصوصی که برای نجات میهن و برای خدمت به اسلام و مسلمین بوده است، تشکر می‌نمایم و از حضرات روحانیون عظیم‌الشأن سرتاسر کشور ـ اعلی‌الله کلمتهم ـ که هادیان طریق نجات و پیشقدمان نهضت بزرگ اسلامی و سد بزرگ در مقابل ابرقدرت‌های شرق و غرب و خدمتگزاران به ولی‌الله اعظم ـ ارواحنا فداه ـ هستند، باکمال تواضع و احترام تقاضا دارم که ضررهایی را که به مناسبت مسائل مبارزاتی ـ از هر نوع ـ بر طبقه ضعیف که همیشه پیشقدمان مبارزات مردمی ما بوده‌اند، وارد شده و می‌شود، از سهم مبارک امام ـ علیه‌السلام ـ و وجوه شرعیه ترمیم فرمایند. من از زحمات ملت شریف خصوصاً روحانیت تشکر می‌نمایم.
والسلام علیکم و رحمه‌الله و برکاته
روح الله الموسوی الخمینی
(صحیفه امام خمینی(ره)، ج 4، ص 498 تا 500)
[2] . بنگرید به دو مقاله: گذری بر انقلاب اسلامی از 21 / 8 / 57 تا 25 / 9 / 57 – (8) و گذری بر انقلاب اسلامی از 26 / 9 / 57 تا 22 / 11 / 57 – (9)، همین سایت.
