کتاب «شهید جاوید» و اختلاف ایجاد شده بین علماء و طلاب و دستور شاهانه برای تار و مار نمودن روحانیان مبارز

17 فروردين 1401

در سال 1349 کتاب شهید جاوید به قلم حجت‌الاسلام نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی منتشر شد. موضوع این کتاب درباره امام حسین(ع) و قیام آن حضرت بود. آیت‌الله العظمی سید محمدرضا گلپایگانی، آیت‌الله العظمی سید شهاب‌الدین مرعشی، آیت‌الله لطف‌الله صافی گلپایگانی و برخی دیگر از علما با انتشار این کتاب مخالفت کردند.

آقای نعمت‌الله صالحى نجف‌آبادى در کتاب «شهید جاوید» ادعا کرده است: «امام(ع) در آغاز حرکت به تشکیل حکومت و نیز حمایت مردم کوفه امیدوار بود و از جریانات بعدی بی‌اطلاع بوده است و یا شهادت خود و اهل بیت و اصحاب را به عنوان گزینه آخر در نظر داشت. لکن مشهور در میان علماى شیعه و اهل تحقیق آن است که امام(ع) قبل از حرکت به سوى کوفه از حوادث هولناک آینده آگاه و قیام خود را براى انجام تکلیف الهى و احیاء شریعت مقدس اسلام که به دست بنى‌امیه در حال انحراف و اضمحلال بود، شروع کرد.» مباحث کتاب مزبور بحث، انتقاد و جدال‌هاى بسیاری را در پى داشت به ‌ویژه آن که نویسنده از پرداختن به مسئله «علم امام(ع) به امور غیب که از جمله صفات ممتاز ائمه معصومین(ع) است» غفلت کرده است، حضرت آیت‌الله گلپایگانى از مؤلف خواستند از چاپ کتاب صرف نظر نماید، ولی مؤلف اقدام به چاپ آن نمود.

پس از انتشار، آیت‌الله گلپایگانى به اهل تحقیق یادآور شدند تا پاسخ نقطه‌ نظرات نویسنده را مطابق مستندات مسلم حدیثى و تاریخى ارائه دهند، آیت‌الله لطف‌الله صافى گلپایگانى در پاسخ، کتاب «شهید آگاه» را نوشت. رژیم پهلوى و به ویژه عناصر ساواک که همواره آتش‌بیار معرکه اختلافات در حوزه‌هاى علمیه بودند، تلاش مى‌کردند با افشاندن بذر نفاق و شقاق در بین علماء حوزه‌هاى علمیه دامنه اختلافات را هر چه بیشتر افزایش دهند.

اگرچه در بدو انتشار کتاب شهید جاوید اختلافات جنبه کلامى و نظرى داشت و عمدتاً در مجالس علمى یا منابر مطرح مى‌شد، لکن فتنه‌گرى‌هاى ساواک بر این نکته متمرکز شده بود تا دایره اختلافات را بین روحانیون طرفدار امام خمینى(ره) و طرفداران آیت‌الله گلپایگانى بسیار زیاد نشان دهد. آیت‌الله علی مشکینی و آیت‌الله حسینعلی منتظری که از طرفداران سرسخت امام خمینی بودند، در تقریظی که بر این کتاب نگاشته بودند، انتشار آن را خوب ارزیابی کرده بودند.[1] به گزارش ساواک در بهمن 1349: «کتاب شهید جاوید و اختلافات بر تأیید یا رد آن به موضوعی مهم میان علما، طلاب و روحانیون حوزه‌های علمیه تبدیل شده بود.» در اسناد ساواک آمده است که «تقریظ نویسی آیت‌الله مشکینی باعث وارد آمدن فشار بر ایشان شده است.

«با انتشار این کتاب صالحی نجف‌آبادی، علی مشکینی و حسینعلی منتظری که از طرفداران سرسخت خمینی بوده و حوزه علمیه آنان را آگاه از کلیه مسائل و جامعه شناخته، مورد تنفر اکثریت قرار و نسبت به آنان شدیداً بدبین و از جهت شخص خمینی نیز اثر سوئی داشته است. در حال حاضر کتاب شهید جاوید موضوع روز بوده و ذهن جامعه روحانیت به این مسئله معطوف است... افکار روحانیون فعلاً مشغول تأیید یا تکذیب این کتاب و وجهه تقریظ نویسان[ناخوانا] است و فعلاً موقعیت... مشکینی خیلی تضعیف شده است. اوضاع بدین حال نخواهد بود؛ چون از طرف طرفداران مشکینی و... اقدام خواهد شد.»[2]

آیت‌الله مشکینی در اعلامیه‌ای که به صورت سؤال و جواب تنظیم شده بود، به مخالفان پاسخ دادند. این پاسخ در یک چارچوب علمی و ناظر به روش‌شناسی تحقیق، اهمیت فرضیه و حرکت گام به گام علمی و همچنین تقریظ نویسی بود:

«تقریظ نوشتن بر یک کتاب معمولاً راجع به انتخاب موضوع بحث و روانی قلم و سبک جمع‌آوری و تنظیم مطالب است و ابداً مستلزم تصدیق تمام مطالب طرح شده نیست، بلکه بر غالب نویسندگانِ تقریظ میسر نمی‌شود به همه مدارک و مآخذ مربوطه مراجعه کنند؛ مثلاً اگر عالمی بگوید تاریخ مُروجُ الذَهَب مسعودی کتاب خوبی است، پر واضح است که این جمله به معنی تصدیق همه موضوعات آن کتاب نمی‌باشد و منافاتی ندارد که در بعضی مطالب و مندرجاتش اختلاف نظر داشته باشند... از نظر این که در خود کتاب تصریح شده بود که ابحاث و مسائل آن به عنوان اظهار نظر و فرضیه در اطراف نهضت مقدس حضرت حسین علیه‌السلام است؛ ما تصور کردیم در آینده نزدیک افکاری از دانشمندان و نویسندگان در اطراف این موضوع تحقیق و تفحص نموده، مطالب مورد نظر را کاملاً بررسی و اشکالات متصوره را منصفانه حل خواهند کرد و کتاب‌هایی جالب‌تر و عمیق‌تر در این باره خواهند نوشت.»[3]

حکومت و به ‌ویژه ساواک ضمن ابراز خوشحالی از اختلافات به وجود آمده درباره کتاب شهید جاوید، بیشتر به این اختلافات دامن می‌زد زیرا این ماجرا را نقطه عطفی در ایجاد اختلاف و هرج و مرج بین طلاب و علما می‌دانست و از طرف دیگر «اوامر ملوکانه در این مورد چنین شرف صدور یافته بود که:

از موقعیت استفاده کنید و نوکران خمینی را تار و مار کنید.»

ساواک در گزارشی می‌نویسد: «جناح موافق کتاب [در برابر فشارهای مخالفان آن] بیکار نخواهند نشست و دست به اقداماتی خواهند زد... هنوز مسئله شهید جاوید سوژه روز و روحانیون منطقه می‌باشد و دار و دسته هر یک از آیات به نحوی شکایت دارند و دامنه اختلافات بالارفته. اختلاف نظر زیاد است و احتمال دارد در مدرسه فیضیه و دارالشفاء بین طلاب زد و خورد شود.»[4]

حکومت تلاش می‌کرد این کتاب را به موضوعی برای ایجاد اختلاف میان طرفداران امام خمینی به عنوان موافقان کتاب شهید جاوید و طرفداران آیت‌الله گلپایگانی به عنوان مخالفان نشر آن تبدیل کند.

اداره کل سوم ساواک 312، تلاش کرد به نحو غیرمستقیم و به طور غیر محسوس، بدون آن که مؤلف کتاب شهید جاوید هم متوجه شود، تسهیلاتی جهت تجدید چاپ این کتاب فراهم شود. این کار به قصد بهره‌برداری بیشتر و تقویت دو دستگی بین طرفداران و مخالفان کتاب که بیشتر آن‌ها روحانیون مخالف دولت بودند، صورت می‌گرفت.[5] در ادامه اختلافات درباره کتاب شهید جاوید، کتاب شهید آگاه به قلم آیت‌الله لطف‌الله صافی داماد آیت‌الله گلپایگانی منتشر شد. ساواک از بالاگرفتن شعله اختلافات خوشحال بود، اما تلاش‌های این سازمان، در حد تولید منازعات جزئی نتیجه داد.[6]

امام خمینی در یک ارزیابی درست و منطقی، گسترش این اختلافات را نتیجه اقدامات رژیم دانستند. ایشان چند سال بعد در این باره فرمودند:

«ما دیدیم که دو سال، سه سال ـ حالا هم تتمه‌اش هست ـ کتاب شهید ‌جاوید؛ چه بساطی درست کردند برای کتاب شهید جاوید!....یکی از آن طرف کشید و یکی از آن طرف کشید؛ و یک ماه مبارک و یک ماه محرم و سایر ایام خودشان را صرف کردند و قوا را هدر بردند و اعلیحضرت با کمال آرامش، اموال این ملت را خورد و سلطه خودش را تحکیم کرد بر آن‌ها!»[7]

به هر حال در این جریان موضع روحانیون در حالت ضعف قرار گرفت و رژیم با استفاده از این فرصت، در سال 52 و به ویژه در ایام ماه رمضان و محرم و صفر اقدام به تحت تعقیب قرار دادن طرفداران نهضت امام خمینی نمود و اسامی بلندی از تبعیدی‌ها و ممنوع‌المنبرها تهیه نموده و نقشه خود را به اجرا گذاشت.[8]

پی‌نوشت‌ها:

[1] . یاران امام به روایت اسناد ساواک‌، آیت‌الله مشکینی، مرکز بررسی اسناد تاریخی، چاپ اول، سال 1388، ص 181 تا 188.

[2] . همان، ص 181.

[3] . همان، ص 192 و 193.

[4] . همان، ص 189.

[5] . همان، ص 196ـ 198؛ «فرمودند: اگر بخواهید کمک شود بدون دخالت ساواک، غیر مستقیم انجام شود، به نحوی که شخص نجف‌آبادی هم متوجه کمک نشود.»

[6] . همان، ص 205ـ 206؛ «درگیری دو جناح به نفع دستگاه‌های دولتی است و به وسیله منابع تاکنون نسبت به تشدید اختلافات اقداماتی انجام شده و قضیه به صورت منازعات جزئی تا کنون شکل گرفته است.»

[7] . صحیفه امام، مجموعه آثار امام خمینی(س)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، ج 4 (مهر 1357- آبان 1357)، ص 236. ساواک برای استفاده از این موقعیت پیشنهاد کرد: در صورت تصویب اقدامی به عمل آید که در مجله مکتب اسلام که در قم منتشر می‌شود و خود هیئت تحریریه نیز تصمیم به آن دارند مطالبی علمی علیه نویسنده و تقریظ‌نویسان آن درج گردد و چون مشترکین این مجله اغلب علما و روحانیون می‌باشند، تصور می‌رود اقدام از آن طریق و تسریع درج این گونه مقالات در مجله مربوز حائز اهمیت باشد. یاران امام به روایت اسناد ساواک‌، آیت‌الله مشکینی، ص 185-187.

[8] . همچنین موارد زیر را در همین سایت بنگرید:

تصمیم به تار و مار کردن روحانیون طرفدار امام خمینی(ره) در سال 1352 از طرف رئیس ساواک

قلع و قمع روحانیون مبارز در رمضان سال 1352

یادی از مرحوم علامه آیت‌الله سید ابوالحسن رفیعی قزوینی

نگاهی به زندگی و مبارزات مجاهد پارسا آیت‌الله علی مشکینی به روایت اسناد ساواک

همچنین بنگرید: مقاله فتنه شهید جاوید در سایت رمز عبور.