امیرعباس هویدا، نخست وزیری که به زبان فرانسه آشناتر از زبان فارسی بود!
16 ارديبهشت 1402
امیرعباس هویدا در خانواده‌اى دیده به جهان گشود که مادرش افسرالملوک، به جاى شعر خواب، سرود ملى کشور فرانسه را در گوشش زمزمه مى‌کرد و عشق به فرانسه را به همراه شیر خود به او مى‌نوشانید و پدرش عین‌الملک، کسى بود که اولاً بهائی بود و دارای فرهنگی ـ تمام عیار ـ فرانسوی بود و ثانیاً با نوشتن سلسله مقالاتى در تأیید قرارداد وثوق‌الدوله[1] در روزنامه رعد سید ضیاءالدین طباطبائى در سرسپردگى به بیگانگان شهره بود و ثالثاً چون ـ در یک و نیم یا دو سالگی امیرعباس ـ عین‌الملک مأموریت یافته بود که سفیر رژیم گذشته در بیروت باشد، تحصیل این کودک در مدارس فرانسوى بیروت آغاز شد که اغلب شاگران کلاس اول آن مدرسه فرانسوی بودند. همین امر باعث شد تا او پیش از آن‌که زبان فارسى را فراگیرد، زبان فرانسوى و عربى را بیاموزد و در نتیجه به‌کلى با زبان فارسى بیگانه و ناآشنا باشد.
غریب بودن زبان فارسى براى امیرعباس هویدا از انشا و املاى او که در 24 آوریل 1944م (4 اردیبهشت 1323) در پشت یکى از عکس‌هاى مشترک خود با فردى به نام جواد موسوى، نوشته شده، به خوبى مشهود است:
«این قطیعه عکس برسم یادگارى بآقاى جوادخان موسوى داده شد براى یادداش روزهاى خشى که با هم در شهر بیروت گذشته شد. 24 آوریل 1944. امیرعباس»
صرف‌نظر از انشاى این عبارت، کلماتى چون قطیعه، یادداش و خشى، خود حکایت روشنى از آشنایی نخست‌وزیر 13 ساله ایران با زبان فارسى دارد! عباس میلانى در این خصوص مى‌نویسد:
«در شرکت نفت، زبان و به‌طور مشخص زبان فارسى به نقطه ضعف او بدل شده بود. هویدا مى‌دانست که چاره‌اى جز تقویت زبان فارسى خود ندارد.»
دقیقاً به همین دلیل است که در دورانى که تصمیم به انتشار بخشى از یادداشت‌هاى دوران تحصیل خود گرفت، ترجمه و ویراستارى آن را به فردى دیگر واگذار کرد که بنابر بعضى اقوال این فرد صادق چوبک بوده است. در جلسات کابینه حسنعلى منصور، منصور از همه حرّاف‌تر و پر سروصداتر و امیرعباس هویدا از همه کم حرف‌تر و کم سروصداتر بودند؛ زیرا هویدا از لهجه خاص و طرز تکلم ویژه‌اى که داشت و ناشى از سال‌هاى اقامت در خارج از ایران بود، خوشش نمى‌آمد و در حقیقت خجالت مى‌کشید زیاد صحبت کند. وى در شبى که فرمان نخست‌وزیرى را به دستش دادند، به این واقعیت اشاره کرد که فارسى را با کمى لهجه حرف مى‌زند و تا چند سال پس از نخست‌وزیری‌اش این واقع‌گرایى را داشت که از مصاحبه رادیویى و تلویزیونى اجتناب کند، زیرا خودش به حق معتقد بود لهجه بدى دارد و تون صحبتش مطبوع نیست و در شنونده تأثیر خوشایندى به جاى نمى‌گذارد. از آن گذشته عادت او شده بود که بسیارى از گفتگوهاى محرمانه و مهمش را به زبان انگلیسى یا فرانسه انجام دهد. گاه حتى هنگام گفتگوى عادى با همکارانش هم از زبان فرانسه استفاده مى‌کرد. با عبدالله انتظام(وزیر امور خارجه دولت حسین علاء) اغلب به فرانسه حرف مى‌زد. نامه‌هاى عاشقانه‌اى که در آغاز دهه چهل به لیلا امامی خوئی[2] می‌نوشت، همه به انگلیسى بود.
مهم‌ترین میراث سال‌هایى که از وطن دور زیسته بود، روحیه اروپایی‌اش بود. او هیچ‌گاه فارسى را به خوبى فرانسه یاد نگرفت. گویى شاه و وزیرش در موطن خود مهاجرى بیش نبودند!
امیرعباس هویدا با وجود حضور چندین ساله در ایران و تلاش برای ایجاد ارتباط با عناصر فرهنگى و راه‌اندازى نشریه و مجله و سیزده سال نخست‌وزیرى هرگز به زبان فارسى تسلط نیافت. او در پایان متن استعفا نامه‌اى که در مرداد ماه 1356 خطاب به محمدرضا پهلوى تنظیم کرد، نوشت:
«با عرض سپاس از مراحم ملوکانه که همیشه مشمول چاکر و اعضاى دولت بوده است، سلامتى وجود مبارک شاهنشاه آریامهر را از درگاه خداوند متعال مسئلت دارد.»
وجود کلمه مشمول در این متن، باعث تنظیم گزارشى از طرف ساواک به شرح زیر شد:
«در متن استعفاى آقاى امیرعباس هویدا، یک غلط مهم انشائى وجود دارد و آن کلمه (مشمول) است که باید به جاى آن کلمه (شامل) نوشته مى‌شد؛ زیرا شامل بر وزن فاعل است و مراحم مقام بالاتر شامل قرار مى‌گیرد نه مشمول.»
پی‌نوشت‌ها:
[1] . قرارداد ۱۹۱۹ قراردادی است که در سال ۱۲۹۸ خورشیدی (۱۹۱۹ میلادی) میان دولت‌‌های وقت بریتانیا و ایران ، پس از هفت ماه مذاکره پنهانی دولت بریتانیا با وثوق‌الدوله و پرداخت چهارصد هزار تومان رشوه بسته شد و به قرارداد ۱۹۱۹ معروف شد. بر اساس این قرارداد تقریباً تمامی امور کشوری و لشکری ایران، زیر نظر مستشاران انگلیسی و با مجوز آنان صورت می‌گرفت. به دلیل مخالفت‌‌های داخلی و اعتراض‌‌های ایرانیان و مخالفت‌‌های خارجی و مغایرت آن با قانون اساسی مشروطه، این قرارداد هرگز به اجرا در نیامد.
[2] . لیلا امامی خوئی، نوه دختری حسن وثوق و فرزند نظام‌الدین امامی خوئی، در سال 1311 در آبادان به دنیا آمد. علت شهرت لیلا امامی گذشته از پیشینه خانوادگی او، به ازدواجش با امیرعباس هویدا، نخست‌وزیر حکومت محمدرضا پهلوی در سال 1345 بازمی‌گردد. حسن وثوق از عوامل اصلی قرارداد استعماری 1919 و برادر قوام‌السلطنه(احمد قوام) بود. نظام‌الدین امامی خوئی، پدر لیلا نیز از افراد نامی آن دوران بود که مدت‌ها در بلژیک به تحصیل اشتغال داشت و بعد از بازگشت به ایران در وزارت دارایی استخدام شد. او همچنین مدت‌ها در وزارتخانه دارایی، مدیر کل نفت و امتیازات بود، چندی هم کمیسر نفت در انگلیس بود. نظام‌الدین علاوه بر لیلا، دختر دیگری نیز به نام فریده داشت که او هم همسر نخست‌وزیر حکومت پهلوی، یعنی حسنعلی منصور شد. درباره لیلا امامی بنگرید به مقاله:
نگاهی به زندگی لیلا امامی، همسر امیرعباس هویدا؛ فردی که هویدا را عصاکش کرد، زهرا سعیدی، سایت پژوهشکده تاریخ معاصر.منبع: رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، امیرعباس هویدا، ج 1، ص 48 مقدمه و ج 2، ص 473 متن کتاب، مرکز بررسی اسناد تاریخی. با ویرایش و اضافات.