اعدام بی‌محاکمه در دوران پهلوی

19 آذر 1402

«اعدام بی‌محاکمه کشتن و از بین بردن زندانیان، بدون طی کردن مراحل قانونی و حکم قضایی عملی خودسرانه و فراقانونی بود که بارها در دوره حکومت پهلوی انجام شد.

در دوره پهلوی دوم به ویژه پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در مواردی مخالفان سیاسی حکومت بدون محاکمه و حکم قضایی، نابود می‌شدند. در این حالت مأموران و دست‌اندرکاران امر، برای توجیه افکار عمومی آن را عملی اتفاقی و ناخواسته معرفی و صحنه‌سازی می‌کردند. یکی از نمونه‌های مشخص آن دستگیری و قتل کریم‌پور شیرازی بود. وی که مدیر روزنامه شورش منتقد حکومت و طرفدار دکتر مصدق و نهضت نفت بود، در ۲۶ مهر ۱۳۳۲ بازداشت شد و تحت شکنجه قرار گرفت. روز ۲۴ اسفند ۱۳۳۲ روزنامه‌ی کیهان نوشت: «مقامات انتظامی اطلاع دادند که دیشب کریم‌پور شیرازی که در مرکز لشکر ٣ زرهی بازداشت بوده، اقدام به تهیه آتش به منظور فرار از زندان کرده که در این حین خود را آتش می‌زند.»

این در حالی است که بعدها فاش شد که او را اشرف پهلوی به آتش کشیده است. آتش زدن کریم‌پور شیرازی، طی مراسم ویژه‌ای در برابر چشمان اشرف پهلوی و گروهی از همراهانش اجرا شده است.

یکی دیگر از نمونه‌های بارز اعدام بی‌محاکمه کشته شدن سید عبدالحسین واحدی به دست سرلشکر تیمور بختیار در دفتر فرمانداری نظامی تهران بود که بختیار به شهید واحدی توهین ناموسی کرد و واحدی بلافاصله و با شجاعت به وی پاسخ داد و بختیار هم بدون معطلی اسلحه را از کمر کشید و با شلیک گلوله واحدی را به شهادت رساند.

علاوه بر موارد صریح و آشکار اعدام بی‌محاکمه، بسیاری از زندانیان سیاسی در جریان بازجویی و قبل از آن‌که پرونده‌شان به هیچ مرجع قانونی و رسمی برای رسیدگی و محاکمه ارجاع شود، زیر شکنجه کشته شدند. قتل آیت‌الله سید محمدرضا سعیدی[1] و آیت‌الله حسین غفاری[2]، مراد نانکلی، پرویز حکمت‌جو و عده‌ای دیگر در زیر شکنجه از همین موارد است.

رسم بر این بود که پس از کشته شدن زندانی در شکنجه‌گاه‌های ساواک، پیکر او را مخفیانه به گورستان می‌بردند و در مکانی دور افتاده به خاک می‌سپردند؛ مدارک مربوط به دفن کشته‌شدگان در زندان در یکی از دفاتر بایگانی ثبت می‌شد.

 در اوج مبارزات مردم در سال‌های پایانی حکومت پهلوی ساواک به طور خاصی دفتر بایگانی کشته شدگان در زندان را از بهشت زهرا (تهران) به این سازمان منتقل کرد. هنگام انتقال دفاتر بایگانی این راز بر همگان آشکار شد. این مدارک نشان می‌داد که حدود ۴۰۰ نفر بدون نام و نشان تنها در بهشت زهرای تهران دفن شده‌اند.

به نقل از زندانیان سیاسی دوره پهلوی، در برخی از گزارش‌های صلیب سرخ جهانی آمده که حداقل ۳۴۴ نفر بر اثر شکنجه در زندان‌های شاه کشته شده‌اند. البته در این گزارش از به گلوله بستن ده‌ها مبارز غیر مسلح به هنگام دستگیری یادی نشده است.

بهمن نادری‌پور معروف به تهرانی[3]، آخرین رئیس زندان اوین و از شکنجه‌گران به نام ساواک قبل از اعدام گفت که از ۱۳۵۶ که مسئله فضای باز سیاسی در ایران مطرح شد، ساواک نیز تغییر رویه داد؛ یکی از روش‌های جدید، کشتن مخالفان با خوراندن سیانور بود. گفته می‌شود به «سعید کرد قراچانلو»، «محمود وحیدی» و «محمدرضا کلانتری» بعد از دستگیری و انتقال در آمبولانس به اجبار سیانور خورانده و آن‌ها را به قتل رسانده‌اند.

در اسفند ۱۳۵۳ سرتیپ رضا زندی‌پور[4] دومین رئیس کمیته مشترک ضد خرابکاری ترور شد. ساواک هم با هدف انتقام‌گیری و نیز ایجاد ترس در دل زندانیان و مبارزان و هم این‌که زندانیان را مرتبط با جریانات بیرون از زندان می‌دانست، تصمیم به از بین بردن گروهی از آنان گرفت. در ۲۹ فروردین ۱۳۵۴، عملیات کشتن عده‌ای از زندانیان اجرا می‌شود؛ سرهنگ وزیری رئیس زندان اوین در حالی که لباس فرم ارتشی بر تن داشت همراه زندانیان به بالای ارتفاعات زندان اوین می‌روند، زندانیان را در حالی که چشم‌ها و دست‌هایشان بسته بود از مینی‌بوس پایین آورده و آن‌ها را بر زمین می‌نشانند. عطارپور[5] سخنرانی کوتاهی می‌کند و می‌گوید همان طوری که رفقای شما همکاران ما را کشته‌اند ما هم تصمیم گرفته‌ایم شما را که رهبران فکری آن‌ها هستید و با آن‌ها از داخل زندان ارتباط دارید از بین ببریم. پس از پایان کار اجساد به بیمارستان ۵۰۱ ارتش منتقل شدند. عصر ۳۰ فروردین ۱۳۵۴ مأموران تعمداً تعداد زیادی روزنامه در اختیار زندانیان قرار دادند. در این روزنامه‌ها نوشته شده بود «۹ خرابکار که در حین انتقال به زندانی دیگر قصد فرار داشته‌اند با گلوله نگهبانان کشته شدند.» فهرست نام این عده چنین بود: بیژن جزنی، مشعوف کلانتری، عزیز سرمدی، حسن ضیاء ظریفی، محمد چوپان‌زاده، عباس سورکی، کاظم ذوالانوار، مصطفى جوان خوشدل و احمد جلیل‌افشار.»[6]

 

پی‌نوشت‌ها:

شهید آیت‌الله حسین غفاری



شهید آیت‌الله سید محمدرضا سعیدی



شهید مراد نانکلی (شهادت شهریور 1353، تدفین آذر 1353)



جسد سوخته امیرمختار کریم‌پور شیرازی روزنامه‌نگار دوره پهلوی



بهمن نادری‌پور معروف به تهرانی



رضا عطار پور معروف به دکتر حسین‌زاده



سرتیپ رضا زندی‌پور (دومین رئیس کمیته مشترک ضد خرابکاری)