[1] . زین العابدین رهنما در ۱۵ آذر ۱۲۷۳ش /  ۶ دسامبر ۱۸۹۴م۱۴ و به قولی در ۱۲۶۹ش در کربلا به دنیا آمد. پدرش شیخ علی شیخ‌العراقین‌ زاده مازندرانی بود. زین العابدین تحصیلات خود را از مکتب‌خانه آغاز کرد. سپس با هدف تحصیل علوم دینی به حوزه علمیه نجف رفت و دروس فقه و اصول و ادبیات عرب و فارسی را آموخت و به کسوت روحانیان درآمد. همزمان با جنگ جهانی اول با برادرش «شیخ محمدرضا» (رضا تجدد) به ایران بازگشت. زین‌العابدین پس از ورود به تهران از لباس روحانیت خارج شد. از ۱۲۹۷ وارد عرصه مطبوعات شد. در این دوران اغلب اصحاب مطبوعات به زبان عربی مسلط بودند. در ۱۲۹۹ش زین‌العابدین، مجله رهنما را تأسیس کرد و نام خانوادگی جدید خود را از همین روزنامه گرفت و از شیخ‌العراقین‌زاده به رهنما تغییر نام داد.

مجله رهنما از همان ابتدای کار مورد اقبال و توجه عمومی قرار نگرفت. البته پیش از آن و از سال ۱۲۹۷ش که «سید حسین اردبیلی» مدیر روزنامه ایران درگذشت، این روزنامه بدون مدیر ماند و رهنما تصمیم گرفت امتیاز روزنامه ایران را به دست آورد. روزنامه ایران یکی از روزنامه‌های قدیمی و شناخته شده دولتی بود که از زمان «ناصرالدین شاه»، اخبار دربار و وزیران، حکام ولایات و دستورات دولت را منتشر می‌کرد و از طرف حکومت نیز حمایت مالی می‌شد. رهنما داوطلب شد روزنامه ایران را چاپ کند و حتی ماهیانه چهل تومان به همسر و دو فرزند اردبیلی بپردازد؛ اما برادر اردبیلی موافقت نکرد و قرار شد پس از مشخص شدن ارث و وراث اردبیلی، تکلیف روزنامه نیز مشخص شود. چون رهنما موفق به کسب امتیاز روزنامه ایران نشد، تقاضای امتیاز روزنامه جدیدی به نام ایران نو را از وزارت معارف کرد که در روز دوشنبه ۱۴ حوت (اسفند) ۱۳۰۱ به تصویب رسید. اما این روزنامه هم مورد توجه مردم قرار نگرفت.

رهنما بار دیگر امتیاز روزنامه ایران را از وزارت معارف درخواست کرد و در سال ۱۳۰۲ روزنامه مزبور به وی واگذار شد و تمام امتیازات مالی که دولت به روزنامه می‌داد با موافقت رهنما قطع شد. روزنامه ایران با مدیریت رهنما و مدیرمسئولی برادرش (رضا تجدد) هر روز با کیفیتی خوب منتشر می‌شد. افرادی مانند ملک الشعرای بهار، سید محمد تدین، میرزا علی‌اکبر داور، سعید نفیسی، علی معتمدی و یحیی دولت آبادی با روزنامه همکاری می‌کردند. به این ترتیب روزنامه ایران پس از اندک مدتی اعتبار یافت.

پس از شروع به کار روزنامه، رهنما در اداره انتشارات و انطباعات وزارت معارف مشغول به کار شد. در واقع رهنما پس از کسب امتیاز روزنامه ایران به بسیاری از محافل سیاسی راه یافت. علاوه بر این رهنما با نزدیک شدن به «رضاخان» سد مخالفانی مانند «شهید آیت‌الله مدرس» را شکست و در ۱۳۰۲ در دوره پنجم مجلس شورای ملی، از تبریز به نمایندگی انتخاب شد و به عضویت حزب دمکرات مستقل درآمد که مجموعه‌ای از هواداران رضاخان در اوایل ریاست الوزرایی وی بودند.

کمیته «تحولات و انقلاب» در حزب، جلساتی را برای تهیه مقدمات سلطنت در منزل سردار سپه و با ریاست خود وی تشکیل می‌داد. رهنما و برادرش از جمله شرکت کنندگان در این جلسات بودند. این گروه تمام حوادث و تغییرات سیاسی روز را مورد مذاکره قرار می‌داد و برنامه‌های خاصی را برای تغییر سلطنت فراهم می‌کرد.

رهنما در مجلس پنجم و روزنامه ایران، بازوی اجرایی قوی و مهمی در اجرای برنامه‌های کمیته مزبور به شمار می‌رفت. پس از تهیه مقدمات تغییر سلطنت از قاجاریه به پهلوی، رهنما جزو کسانی بود که در مجلس مؤسسان به تغییر سلطنت رأی داد. پس از آن که پادشاهی رضاخان تثبیت شد، وی رهنما را به اروپا فرستاد تا رسماً تأسیس سلطنت سلسله پهلوی را به اطلاع اروپایی‌ها برساند. مرحوم میرزاده عشقی شاعر انقلابی که به فرمان رضاشاه کشته شد در بند هشتم شعر جمهوری نامه به این موضوع اشاره کرده و چنین سرود:

از ایران رهنما گشته روانـــه                بـــرای کارهــای محــرمانه

گرفــته پول‌هــای بــی‌نشانـه               زده در بصــره و بغداد چانــه

که جمهوری شود این ملک ادبار              نه من گویم خودش کرده است اقرار

                                     دریغ از راه دور و رنج بسیار

به این ترتیب رهنما در زمره هواداران فعال حکومت رضاشاه درآمد. وی در آذر ۱۳۰۵ به معاونت وزارت فوائد عامه رسید و در خرداد سال بعد، معاون نخست وزیر شد. در دوره‌های هشتم و نهم مجلس شورای ملی در فهرست نمایندگان مجلس قرار گرفت و به عنوان نماینده شهر ری به مجلس رفت. با استقرار حکومت رضاشاه، تعداد روزنامه‌ها کم شد. روزنامه اطلاعات با رعایت اصول مورد نظر حکومت، تنها روزنامه عصر بود و صبح‌ها هم چند روزنامه خنثی مانند ایران چاپ می‌شد. رهنما تا سال ۱۳۱۴ در دستگاه رضاشاه خدمت می‌کرد اما در این سال ناگهان رضاشاه بر او خشم گرفت و دو برادر در ۳۰ اردیبهشت ۱۳۱۴ دستگیر و روانه زندان شدند. روزنامه ایران را از رهنما گرفتند و به «مجید موقر» مدیر مجله مهر مهرگان سپردند. رهنما به لبنان تبعید شد اما رضاخان دستور داد حقی از او ضایع نشود. چاپخانه ارزیابی شد و موقر بهای آن را همراه با اجاره دفتر کار و اسباب و اثاثیه روزنامه برای رهنما به لبنان فرستاد. تبعید رهنما چندان به ضرر او نشد. زیرا لبنان در فاصله دو جنگ جهانی، مرکز فرهنگی غرب و رابط خاورمیانه با اروپا شده بود و دانشگاه‌های معتبری داشت. رهنما پنج فرزند خود حمید، مجید، فریدون، آذر و فریده را به مدارس و دانشگاه‌های آنجا فرستاد و خود مشغول نوشتن و مطالعه شد و کتاب پیامبر را در لبنان به پایان رساند. کتاب پیامبر ترجمه و تألیف است و بخشی از آن از منابع اهل سنت استفاده و نقدهایی نیز بر آن نوشته شده است. پس از اخراج رضاشاه از ایران توسط متحدین، رهنما به کشور بازگشت و روزنامه ایران را از مجید موقر پس گرفت. تبعید او به لبنان سبب شد پس از سقوط رضاخان، رهنما خود را مبارزی با ناگفته‌های بسیار معرفی کند و همین مسئله تیراژ روزنامه را نیز بالا برد.

رهنما بار دیگر با استفاده از نفوذ روزنامه در میان رجال سیاسی به مناصب حکومتی دست یافت و در مرحله اول، ریاست انتشارات و تبلیغات را پذیرفت. محمدرضا پهلوی در آغاز سلطنت سعی داشت از ناراضیان حکومت پدرش دلجویی کند. رهنما که در جرگه این گروه قرار داشت به سال ۱۳۲۳ وزیر مختار ایران در پاریس شد. رهنما همراه نیمی از خانواده‌اش رهسپار پاریس شد. حمید پسر بزرگ و چند تن از فرزندانش را در ایران باقی گذاشت تا روزنامه حفظ شود. بقیه همراه پدر در پاریس مقیم شدند و به تحصیلات خود ادامه دادند.

رهنما در پاریس با امیرعباس هویدا کارمند عادی سفارت، آشنا شد. دوستی رهنما و هویدا سبب شد هویدا پس از رسیدن به نخست وزیری از رهنما و پسرانش حمایت کند. تا جایی که حمید رهنما پسر بزرگ زین‌العابدین را به عنوان وزیر اطلاعات و جهانگردی و مجید رهنما را به عنوان وزیر علوم و آموزش عالی برگزید.

رهنما گام‌های اولیه برای تأسیس انجمن قلم را در همان سال‌های سفارت در فرانسه برداشت. او در ایجاد ارتباط با افراد بسیار ماهر بود. در زمانی که فقر در پاریس پس از جنگ جهانی بیداد می‌کرد، مهمانی‌های مجللی را در سفارت ایران ترتیب داده نویسندگان و روشنفکران معروف فرانسه را در آنجا جمع می‌کرد. این مجالس سبب شد، نویسندگانی مانند «آندره مالرو»، «پل والری»، «فرانسوا وریاک»، از اعضای اصلی انجمن PEN، در زمره دوستان و آشنایان نزدیک رهنما در آیند. سال‌ها بعد هنگامی که دولت فرانسه به رهنما نشان «کماندور» اعطا کرد به پذیرایی‌های خاص رهنما از فرانسویان نیز اشاره ظریفی کرد.

مدت سفارت رهنما در پاریس خیلی زودتر از زمان معمول به اتمام رسید. به دلیل شایعاتی پیرامون مشارکت اعضای سفارت در امر قاچاق به درخواست دولت فرانسه، رهنما به ایران فراخوانده شد. او پس از مراجعت به کشور همچنان با دوستان فرانسویاش مکاتبه داشت.

رهنما در ۱۳۲۴ش از اغلب مشاغل دولتی کناره گرفت و فقط مشاور عالی بانک اصناف بود. او حتی روزنامه ایران را نیز تعطیل کرد، اما ارتباط خود را با روزنامه‌نگاران همچنان حفظ و نگارش زندگی امام حسین(ع) را به صورت پاورقی در مجله سپید و سیاه آغاز کرد. قلم رهنما چنان شیوا بود که تیراژ مجله را بالا برد. رهنما در سال ۱۳۳۶ش «انجمن قلم ایران» را پایه‌گذاری و از این زمان به بعد بیشترین فعالیت خود را در انجمن خلاصه کرد. در عین حال ارتباط با سیاسیون را همچنان حفظ کرد. او همواره با دربار و دفتر فرح ارتباط و مکاتبه داشت. او بسیاری از فعالیت‌های خود را اعم از چاپ کتاب یا مقاله، شخصاً به اطلاع فرح پهلوی می‌رساند و در مقابل مبالغی به عنوان هزینه چاپ و نشر از دفتر فرح دریافت می‌کرد. برخی کتاب‌های او مانند رؤیای ایران به هزینه دفتر مخصوص فرح چاپ و منتشر شد. رهنما عموماً در اجتماعات انجمن و در سخنرانی‌هایش سعی داشت خود را به دور از تمایلات سیاسی و صرفاً نویسنده‌ای مستقل نشان دهد ولی در اسناد و مکاتبات خود با دربار یا سیاسیون از ابراز وفاداری به سلطنت خودداری نمی‌کرد.

«چون شاهنشاه خود را شاهنشاهی حقیقت دوست و واقع‌بین می‌دانم این عریضه را برای خدمت به کشور و شاهنشاه معروض می‌دارم. اکنون این حقیقت را به گونه اختصار تذکر دهم که چه در زمان اعلیحضرت رضاشاه کبیر و چه در دوره پنجاه ساله سلطنت اعلیحضرت شاهنشاه آریامهر بنده برای خدمات خود اجری و پاداشی به هیچ عنوان نه خواسته‌ام و نه گرفته‌ام جز ادای وظیفه اخلاقی و خدمات صادقانه و بی‌ریا به شاهنشاه معظم خود و به کشور شاهنشاهی منظوری نه داشته و نه دارم.»

او در ادامه پیشنهادهایی به دفتر مخصوص شاه ارائه داد تا در تهیه مقالات و بروشورهای مربوط به پنجاهمین سال سلطنت پهلوی به کار گرفته شود. رهنما علاوه بر ابراز وفاداری تام و کمال نسبت به سلطنت، مقدماتی را فراهم کرد تا از نیروهای انجمن نیز در این جشن‌ها استفاده شود و خود به عنوان دبیرکل انجمن قلم برنامه‌ها و گردهمآیی‌هایی به همان مناسبت ترتیب داد و در آن جلسات از سیاسیون درجه یک مانند اسدالله علم دعوت کرد.

در سال ۱۳۴۷ش از اداره حسابداری دربار حق التألیفی به مبلغ چهار میلیون ریال در سه قسط برای زین العابدین رهنما تعیین شد که احتمالاً به عنوان حق التألیف ترجمه و تفسیر قرآن کریم بوده است.

رهنما به عنوان سیاستمدارِ کهنه‌کار می‌دانست که در جامعه ایرانِ شاهنشاهی، داشتن ارتباط نزدیک و دوستانه با سیاسیون فعال در بسیاری موارد می‌تواند راهگشا باشد. به همین دلیل با اشخاصی مانند اسدالله علم، منوچهر اقبال، امیرعباس هویدا و علی‌اصغر حکمت رابطه نزدیک و صمیمانه داشت و از طریق همین ارتباط، بسیاری از اهداف خود را در انجمن قلم پیگیری می‌کرد که اشاره خواهد شد.

در ۱۳۵۱ش از طرف دولت فرانسه، یک قطعه نشان «دانش و هنر» و لقب «کماندور» به زین‌العابدین رهنما داده شد. سفیر فرانسه «روبردو سوزا» در مراسم اعطای این نشان اعلام کرد، نشان مذکور به دلیل نگارش زندگی امام حسین(ع) و حضرت پیامبر(ص) بوده است. رهنما نیز با اجازه رسمی از طرف شاه این نشان را پذیرفت.

رهنما سالیان متمادی سمت دبیرکلی انجمن قلم را به عهده داشت. اما چون در طول سال‌های خدمتش، انجمن قلم نتوانست جایگاه مناسبی در جامعه پیدا کند، رهنما از این شغل کنار گذاشته شد.

وی پس از آن، دیگر وارد خدمات دولتی نشد و به تألیف کتاب پرداخت. او در ۱۳۶۸ش، پس از نزدیک به یک قرن زندگانی، از دنیا رفت.(مقاله انجمن قلم ایران، حمیرا رنجبرعمرانی، فصلنامه مطالعات تاریخی، سال چهارم، شماره 18، پاییز 1386، ص 96 تا 102)

[2] . دکتر منوچهر اقبال فرزند میرزا ابوتراب ملقب به مقبل‌السلطنه از رجال و ملاکین خراسان بود. مقبل‌السلطنه در انتخابات دوره چهارم مجلس شورای ملی از کاشمر به وکالت مجلس انتخاب شد ولی بعد از آن علاقه‌ای به امور سیاسی نشان نداد و تا پایان عمر به امور ملکی اشتغال داشت‌. او دارای دو برادر به نام‌های علی و خسرو بود. علی اقبال از وزارت خارجه سر درآورد که چندان عضو مؤثر و مطرحی نبود. او در صحنه سیاسی و کارهای جنجالی تا حدی خود را کنار می‌کشید.

خسرو اقبال بعد از سوم شهریور سال 1320 از حزب پیکار سر درآورد و در جرگه میهن‌پرستان دو آتشه و از بنیانگذاران آن حزب قلمداد گردید. خسرو در حالی که به عرصه‌های سیاسی و امر تحزب و حزب‌سازی دلبستگی پیدا کرده بود و با محمود تفضلی و اسماعیل‌پور والی در روزنامه «‌ایران ما» ارگان حزب پیکار همکاری می‌کرد با برخی ازکشورهای اروپایی از جمله انگلستان روابط تجاری داشت و کالاهایی وارد می‌کرد و به بازار می‌فرستاد و می‌فروخت گاهی در لندن دیده می‌شد و گاه در تهران، تا این که تدریجاً برای همیشه از ایران رفت و کسی از او نام و نشانی در دست نداشت‌.

منوچهر اقبال در 24 مهر ماه 1288 هجری شمسی در مشهد متولد شد(20 مهر 1288، 23 شهریور 1288، 1287 نیز گفته شده است) و تحصیلات ابتدایی را در همان شهر به پایان رساند. پدرش عضو مجلس مؤسسان اول بود پس از این که به تهران آمد و در مجلس مؤسسان شرکت کرد منوچهر را به تهران آورد و او در مدرسه ثروت و دارالفنون تحصیل‌کرد و موفق به اخذ دیپلم ‌گردید. در سال 1305 هجری برای تکمیل تحصیلات به فرانسه رفت و در شهر مونپلیه فرانسه مشغول تحصیل شد و سپس به پاریس آمد و در دانشکده پزشکی با درجه ممتاز تحصیلات خود را به پایان برد. او در این زمان با دکتر فریدون کشاورز و دکتر رضا رادمنش تحصیل می‌کرد. پس از پایان تحصیلات در سال 1311 یک سال در یک مؤسسه طبی‌کار کرد و تخصص در امراض عفونی (‌حصبه‌، سرخک و مخملک‌) گرفت و در سال 1312 هجری شمسی پس از ازدواج با یک دوشیزه فرانسوی که در ضمن عیسوی مذهب بود به ایران برگشت و چون با درجه عالی قبول شده بود در مراجعت به ایران وزارت فرهنگ به او نشان درجه دو علمی داد. وی در سال 1312 وارد خدمت نظام شد. چند ماه در سربازخانه و هنگ 29 پیاده خدمت‌ کرد بعد سرویس امراض داخل بیمارستان لشگر به او واگذار شد و اولین برخورد او با شاه در همین زمان بود. زمانی که شاه به فریمان سفرکرده بود گرفتار ناراحتی زنبورگزیدگی شد چون طبیب بهداری با مصرف آمونیاک زیاد باعث ورم پشت گردن شاه شده بود از طرف لشگر دکتر اقبال را برای معالجه شاه بردند و او توانست در مدت کوتاهی شاه را معالجه کند و شاه به او مرحمت کرد و دستور داد پست آبرومند و خوبی به او بدهند و بعد از انجام خدمت نظام در شهرداری مشهد به عنوان رئیس بهداری استخدام شد.

اقبال مدت 16 ماه رئیس بهداری شهرداری مشهد و سپس ریاست بخش بیماری‌های عفونی بیمارستان شاه‌رضا را عهده‌دار بود. در شهریور 1315 به تهران آمد و ریاست بخش بیماری‌های عفونی بیمارستان رازی به او محول شد. در سـال 1316 با درجه دانشیاری در دانشکده پز‌شکی دانشگاه تهران شروع به کارکرد و ضمن تدریس در دانشکده پزشکی یک مطب خصوصی هم دایر کرد و تا سال 1321 هجری شمسی مطب او دایر بود.

دکتر اقبال خیلی زود و زیرکانه راه ترقی خود را یافت و احمد قوام در مرحله اول ترقیات و حرکت به پیش او نقش مهمی داشت. قوام به هنگام استانداری خراسان اقبال را جزء نزدیکان خود قرار داد و وقتی این پزشک جوان و بلند پرواز وارد تهران شد به هر شیوه و حیله‌ای به دل پر هوس اشرف پهلوی جایی برای خود پیدا کرد و به پاس نزدیکی روز افزون با خواهر توامان شاه به معاونت وزارت فرهنگ رسید.

دکتر اقبال با دستور شاه به‌ کابینه قوام‌السلطنه‌ راه یافت و وزیر بهداری شد. گفته می‌شد که او طبیب مخصوص اشرف هم هست و ضمن تصدی وزارت بهداری قوام به معاینات طبی وی می‌پردازد ولی او در واقع ظاهراً عضو کابینه قوام بود ولی برای شاه جاسوسی می‌کرد. قوام همین‌ که درک‌ کرد که به نفع شاه و به اشاره وی در زیر نامه استعفای وزیران‌ کابینه‌اش امضا گذاشت سخت از اقبال دلگیر شد و از آنجا فهمید که با همه فراست و تجربه یک مأمور موظف دربار را وارد کابینه خود کرده است پس کینه اقبال را به دل گرفت و دیگر هیچ‌گاه به وی روی خوش‌ نشان نداد.

دکتر منوچهر اقبال با زیرکی و چابکی خاص خود، لحظه به لحظه به دربار نزدیک و نزدیکتر شد و در جرگه یاران و مشاوران شاه قرار گرفت‌.

اقبال درکابینه اول قوام‌السلطنه در سال 1321 معاون وزیر بهداری و سپس در کابینه محمد ساعد 1322 وزبر بهداری و بار دیگر درکابینه دوم قوام در سال 1324 وزیر بهداری بود. او در سفر قوام به لاهیجان همراه او بود و به قوام زیاد تعظیم می‌کرد. او در مدتی که وزیر بهداری بود در اصفهان و شیراز آموزشگاه بهداری تأسیس کرد و برای مبارزه با وبا با هواپیما به زاهدان‌، چابهار و آبادان رفت‌.

در روزهای بحرانی سال 1324 هنگامی‌که پیشه‌وری بنا به تحریک مظفر فیروز می‌خواست به تهران بیاید او در یکی از جلسات هیئت دولت گفت‌: اگر پیشه‌وری در هیئت دولت حاضر شود ما استعفا می‌دهیم و به خانه‌هایمان می‌رویم و سپس با سپهبد امیر احمدی‌، امیر اعلایی‌، و ذکاءالدوله غفاری همصدا شد و همگی به قوام پیغام دادند اگر پیشه‌وری به تهران بیاید همه مستعفی می‌شویم‌.

وقتی پیشه‌وری به تهران آمد و مظفر فیروز پیشنهاد 22 ماده‌ای او را به هیئت دولت آورد همین ‌که در جلسه مطرح شد، اقبال ‌گفت‌: «خیال نمی‌کنم در سر این میز ایرانی وطن‌پرستی وجود داشته باشد و این پیشنهادها را قبول‌ کند من از طرف آقایان وزرا وکالتی ندارم ولی چون همه وطن‌پرست هستند مطمئن هستم وظیفه خود را در این ماه‌های تاریخی انجام خواهند داد وگمان می‌کنم تمام این وزرا عقیده مرا تأیید کنند.» وقتی پیشه‌وری از تهران می‌رفت به قوام گفت‌: «‌تا این دکتر اقبال مرتجع‌ هست امور آذربایجان درست نمی‌شود.» دکتر اقبال درکابینه قوام که توده‌ای‌ها نیز حضور داشتند 72 روز وزیر پست و تلگراف شد و پس از استعفای قوام‌السلطنه هفت ماه مشغول تدریس بود. او در کابینه عبدالحسین هژیر وزیر فرهنگ شد و در این پست بود که قانون معروف «‌سیاست را از فرهنگ جدا کنید» را در کشور رواج، و قانون ضد مطبوعات را به مجلس داد و پس از حادثه 15 بهمن 1327 هجری شمسی (‌ترور ناموفق شاه در دانشگاه تهران به دست ناصر فخرآرایی‌) وزیرکشور شد. پس از سقوط محمد ساعد چهارده‌ ماه استاندار آذربایجان و در همین مدت استاد و رئیس دانشگاه تبریز شد و پس از روی ‌کار آمدن دکتر محمد مصدق از کار بر کنار گردید.

دکتر اقبال در تمام دوران حکومت مصدق شغل سیاسی نداشت و تنها به شغل استادی دانشگاه مشغول بود. در سال 1331 به عضویت فرهنگستان پزشکی فرانسه انتخاب شد و یکی از مهمترین نشانه‌های علمی دنیا را به او دادند. در سال 1332 به سمت سناتور انتخابی از تهران به مجلس سنا راه پیدا کرد و در 16 دی سال 1333 به موجب رأی شورای دانشگاه تهران به سمت ریاست دانشگاه به جای دکتر علی سیاسی انتخاب شد‌.

او در دوران ریاست دانشگاه تهران محوطه دانشگاه را از وجود سربازان (‌که پس از 28 مرداد سال 1332 هجری شمسی مستقر شده بودند) خالی نمود.

در خرداد 1335 به وزارت دربار انتخاب شد و در 15 فروردین 1336 هجری شمسی پس از حسین علاء نخست وزیر شد.

از میان 22 نخست وزیر دوران سلطنت محمدرضا شاه دکتر اقبال بی‌تردید مطیع‌ترین و بی‌اختیارترین آن‌هاست و اگر بتوان رقیبی در اطاعت از اوامر شاهانه برای او پیدا کرد شاید تنها امیرعباس هویدا شایسته این عنوان باشد زیرا به جز این دو، 20 نخست وزیر دیگر شاه اگر مانند فروغی و قوام‌السلطنه استقلالی از خود نداشتند مطیع بی‌چون چرا و گوش به فرمان اوامر شاهانه هم نبودند و کم و بیش البته هر یک در حدی نقشی در مسائل مملکتی بازی می‌کردند. اقبال اولین نخست وزیری بود که ذیل نامه‌ها و تلگراف‌ها و گزارش‌های خود به شاه با عناوینی از قبیل چاکر و غلام جان‌نثار امضاء می‌کرد و او مقام نخست وزیری را تا حد نوکری شاه پایین آورده بود. دکتر اقبال در مقابل اطاعت بی‌چون و چرا از شاه نسبت به دیگران حتی وزیران‌کابینه خود مغرور و متفرعن بود و در مجلس هرگاه با انتقادی نسبت به دولت روبرو می‌شد پاسخ تند و بی‌ادبانه‌ای به نماینده معترض می‌داد و علناً می‌گفت‌:‌ «من احتیاجی به رأی شما ندارم با امر شاهنشاه آمده‌ام و با امر شاهانه هم خواهم رفت‌.»

او نخست وزیری بود که می‌توانست در برابر فشار مجلس ایستادگی کند حرف‌های حساب شده‌ای را به زبان آورد و خود را به مجلس تحمیل نماید. صفاتی‌ که بسیاری از افراد هم طبقه او از داشتن آن به خود می‌بالیدند شاید هم از چشم برخی از این افراد دکتر اقبال می‌بایست آدم بسیار ابلهی باشد که به مجلس بگوید غلام جان نثار شاه است و فقط سیاست او را اجرا می‌کند. او با به کار بردن ‌کلمه چاکر به جای خدمتگزار، آشکارا گفت‌ که فقط خدمتگزار شاه است.

دکتر اقبال آن چنان وابسته به شاه بود و فقط نظر مساعد شاه برای او اهمیت داشت ‌که حاضر بود همه چیز را با آن عوض‌ کند. او در سال 1336 هجری شمسی به هنگام تصدی نخست وزیری‌، بسیاری از حامیان خود را به خاطر اطاعت‌ کامل از شاه رنجاند ولی از نقطه نظر شخصی این ‌کار عاقلانه بود و به همین دلیل در حرفه‌های بعدی موفق بوده است‌.

دکتر منوچهر اقبال مطیع‌ترین و بی‌اراده‌ترین نخست وزیر دوران سلطنت محمدرضا شاه بود وی خود را غلام خانه‌زاد شاه می‌دانست و یکبار در حضور یکی از دوستان قدیم خود لیوان آب را از روی میز برداشت وگفت: «من بدون اجازه اعلیحضرت همایونی آب نمی‌خورم‌.» (مقاله منتشر شده در همین سایت با عنوان: مروری بر زندگی دکتر منوچهر اقبال نخست وزیر و رهبر حزب ملیون، به روایت اسناد ساواک)

[3] . مقاله انجمن قلم ایران، همان، ص 113 تا 115.