قیام 19 دی 1356 و تأثیر آن بر روند تحولات انقلاب اسلامی

تاریخ انتشار: 18 دي 1402

مقدمه

شهادت حاج آقا مصطفی خمینی در آبان 1356 هـ ش در نجف اشرف را باید نقطه عطفی در جریان انقلاب اسلامی ملت ایران دانست. به دنبال انتشار خبر شهادت فرزند ارشد امام(ره)، مجالس یادبود مختلفی در سراسر کشور برگزار شد که در جریان آنها، شعارها و تظاهرات گسترده‌ای علیه رژیم پهلوی صورت گرفت. به دنبال این خیزش خودجوش عمومی و سیل تلگراف‌هایی که از سراسر کشور برای حضرت امام(ره) ارسال می‌شد، رژیم پهلوی تصمیم گرفت تا به هر نحو ممکن ضمن مخدوش کردن ساحت حضرت امام خمینی(ره)، روند مبارزاتی مردم را نیز منقطع کند. به دنبال این تصمیم بود که رژیم پهلوی در اقدامی بسیار شتاب زده و نسنجیده، اقدام به چاپ مقاله‌ای موهن به نام «ایران و استعمار سرخ و سیاه» در روزنامه اطلاعات گرفت. این مقاله از طرف دربار تهیه و از طریق وزارت اطلاعات و جهانگردی که ریاست آن برعهده داریوش همایون بود، در اختیار مسئولین روزنامه اطلاعات قرار گرفت و به آنها دستور داده شد که آن را منتشر کنند. فرهاد مسعودی مدیر مسئول روزنامه اطلاعات پس از تماس با جمشید آموزگار نخست وزیر دریافت که قسمت‌های تند مقاله به خواست محمدرضا پهلوی به مقاله اضافه شده است.

مقاله ایران و استعمار سرخ و سیاه و بازتاب‌های آن

در 17 دی ماه 1356 مقاله‌ای با امضای «رشیدی مطلق» در روزنامه اطلاعات به چاپ رسید.[1] در این مقاله نویسنده ضمن توهین به مقام مرجعیت و روحانیت، حرکت اصیل مردم مسلمان کشور را ناشی از توطئه‌ی بیگانگان دانسته و به مقام شامخ امام خمینی(ره) اهانت‌هایی کرده بود. در این مقاله قیام 15 خرداد 1342 حرکتی سازماندهی شده از سوی استعمارگران توصیف شده بود. انتشار این مقاله را بسیاری از پژوهشگران تاریخ معاصر از اشتباهات بزرگ رژیم پهلوی دانسته‌اند؛ چراکه برخلاف انتظار آنها، این مقاله نه تنها به اهداف آنها منتج نشد، بلکه موجی از اعتراضات و تظاهرات را در سراسر کشور به دنبال داشت که رژیم قادر به مهار آنها نبود.

مردم که انتظار این همه جسارت نسبت به مقام مرجعیت را نداشتند، اکنون خود را در مقابل رژیمی می‌دیدند که به دنبال تضعیف نهاد روحانیت و اسلام می‌باشد، به این ترتیب صف‌بندی‌ها کاملاً آشکار شده و عموم مردم عملاً وارد مبارزه شدند. واکنش اولیه به این مقاله بهت و خشم در سراسر کشور بود. اولین اقدام از سوی حوزه علمیه قم صورت گرفت، به طوری که مدرسین حوزه علمیه قم در اعتراض به انتشار این مقاله دروس حوزه را در روز 18 دی تعطیل کردند و تعدادی از طلاب با حرکت به سمت منازل مراجع قم دست به تظاهرات زدند. در این روز مراجع عظام و علمای قم نیز با سخنرانی‌های خود، به حمایت از امام(ره) و محکوم کردن مندرجات مقاله‌ی یادشده پرداختند. در سندی از ساواک آمده است:

«با اقدامات معموله از برگزاری ختم در مسجد اعظم جلوگیری، لکن از ساعت 16:30 حدود چهارصد نفر از طلاب حوزه قم در مسجد اعظم اجتماع و تا ساعت 17:00 به تدریج بر تعداد آنان افزوده گردیده و به قریب دو هزار نفر بالغ گردید. در این ساعت چند شعار «درود بر خمینی» داده شد و سپس تظاهرات آغاز و بطور پراکنده در مسجد اعظم و صحنین تا ساعت 18:00 ادامه یافت. در این ساعت نماز مغرب و عشا شروع و پس از خاتمه نماز قرار بود شیخ مرتضی حائری سخنرانی نماید. وی در ساعت 18:50 به صورت ایستاده در کنار منبر خطاب به حاضرین اظهار نمود ما از موضوع مندرجات روزنامه متأثر و متأسفیم و در نظر است اقداماتی در این زمینه انجام دهیم لکن چنانچه مطالبی در این محل گفته شود بیم آن می‌رود که اینجا را نیز مانند مدرسه فیضیه تعطیل نمایند. بعد از اتمام سخنرانی وی در ساعت 19:00 تعدادی از جمعیت از مسجد خارج و در جلوی مدرسه خان و خیابان‌های موزه، ارم، حجتیه و بهار شروع به تظاهرات و دادن شعارهای درود بر خمینی و مرگ بر حکومت استبدادی نمودند.»[2]

پس از این ماجرا و برخورد اولیه رژیم پهلوی با تظاهرکنندگان، تعدادی از روحانیون و مردم شهرستان قم با اجتماع در منازل علما خواستار حمایت آنها از این حرکت مردمی شدند. در سندی از ساواک به این موضوع اشاره شده است:

«ساعت 10:00 روز جاری به علت درج مطلبی تحت عنوان ایران و استعمار سرخ و سیاه در روزنامه اطلاعات دروس حوزه علمیه قم تعطیل و حدود 250 نفر از طلاب علوم دینی در مدرسه خان اجتماع و با دادن شعار درود بر خمینی و مرگ بر حکومت استبدادی به طرف میدان آستانه و حرم حرکت، در نتیجه پلیس به منظور متفرق نمودن آنها اقدام و تظاهرات در ساعت 10:30 خاتمه و جمعیت متفرق گردیدند ولی تعدادی از آنان به منظور درخواست اعتراض علیه مندرجات روزنامه به منزل آیت الله گلپایگانی مراجعه نموده و پس از خروج از منزل وی مجدداً دست به تظاهرات خیابانی زده که در حال حاضر مأمورین انتظامی در حال پراکندن آنان می‌باشند. هرگونه اطلاعات دیگری متعاقباً به عرض خواهد رسید.»[3]

19 دی

پس از حوادث 18 دی و اقدامات صورت گرفته شده از سوی علما و روحانیون، بازاریان نیز در اقدامی هماهنگ اقدام به تعطیلی مغازه‌های خود در روز 19 دی گرفته و در کنار سایر اقشار مردم در اطراف مدارس علمیه متمرکز شدند. پس از اجتماع اولیه مردم، تظاهر کنندگان حرکت خود را به سمت منازل بزرگان حوزه ادامه داده و لحظه به لحظه بر تعداد آنها افزوده گردید. به دنبال این سیل خروشان مردمی که در حمایت از امام خمینی(ره) گرد آمده بودند، رژیم پهلوی که خود را قادر به مهار این حرکت نمی‌دید، دست به خشونت زده و تعدادی از مردم را به شهادت رسانید. در سندی از ساواک در مورد وقایع این روز در قم آمده است:

«بدنبال تظاهرات روز 18 / 10 / 36 روز 19 / 10 / 36 در مدرسه خان تعدادی از طلاب گرد هم جمع شده و شخصی بنام سید حسن شجاعی مازندرانی طی مطالبی چنین اظهار داشت، جوانان مسلمان با هم متفق باشید و از هم جدایی نیاندازید این حکومت یزیدی می‌خواهد میان ما مسلمان‌ها با دین جدایی اندازد و این بی‌دین‌ها چکار می‌کنند مطالب پوچ و غلط پخش می‌کنند تا بتوانند مردمان مسلمان را از خدا و قرآن و علما و مراجع و امام خمینی(ره) جدایی اندازند حکومت را باید خدا انتخاب کند حکومت عصر حاضر را خدا انتخاب نکرده است.»[4]

به گفته‌ی اسناد ساواک، در این روز شورای هماهنگی رژیم پهلوی در شهر قم تشکیل و تصمیم‌های زیر گرفته ‌شد:

«در خاتمه شورای هماهنگی در دفتر کار ریاست سازمان تشکیل و موارد زیر اتخاذ تصمیم گردید 1- از نظر تقویت نیروهای انتظامی در صورت لزوم از هنگ ژاندارمری قم کمکی خواسته شود. 2- از نظر فرونشاندن تظاهرات آشوب‌گران افراد کمکی از شهربانی کشور شاهنشاهی درخواست شود 3- از نظر ساکت کردن متظاهرین به آیات تذکر داده شود که به نحو مقتضی تظاهرکنندگان را از انجام عملیات خراب‌کارانه منع نمایند. هرگونه اتفاقی متعاقباً به استحضار خواهد رسید.»[5]

روند حوادث پس از 19 دی

پس از اقدام رژیم پهلوی در سرکوب تظاهرکنندگان که به شهادت و مجروح شدن تعدادی از آنها انجامید، موجی از اعتراضات و همدردی سراسر کشور را فرا گرفت. یک روز پس از این حادثه آیت الله العظمی گلپایگانی در اقدامی تأثیرگذار به عیادت از مجروحین در بیمارستان پرداخت. در همین روز نیز اعلامیه‌های در سطح شهر قم منتشر شد که در آن از بازاریان شهر قم به خاطر حمایتشان از نهضت تشکر شده بود.[6] در سراسر کشور نیز بازارها تعطیل و تظاهراتی صورت گرفت. در سند زیر در این مورد آمده است:

«روز جاری بازار کاشان به عنوان همدردی با تظاهرکنندگان قم تعطیل که با اقدامات مأمورین شهربانی و شهرداری تعدادی از آنها مغازه‌های خود را باز لکن عده‌ای از بازاریان همچنان از باز کردن مغازه‌های خود امتناع نموده‌اند که دستور شناسایی آنان داده شده است در حال حاضر اوضاع کاشان آرام می‌باشد.»[7]

 به گفته‌ی اسناد ساواک، رژیم پهلوی برای جلوگیری از گسترش دامنه‌ی اعتراضات، دستور اکید داده بود که در سراسر کشور کسانی که به همین مناسبت اقدام به بستن مغازه‌های خود کرده‌اند، جواز کسب آنها برای همیشه باطل شود. در سندی در این مورد آمده است:

«به منظور تأمین رفاه عمومی کلیه کسبه شهر موظفند که مغازه‌های خود را از ساعت 9 صبح روز 22 / 10 / 36 باز و به کسب مشغول باشند در غیر این صورت پروانه کسب آنان برای همیشه لغو و نسبت به انسداد جلو مغازه نیز از طریق احداث دیوار اقدام خواهد شد.»[8]

قیام 19 دی 1356 و سرکوب شدید آن به وسیله‌‌ی رژیم پهلوی نشان داد که شعارهای فضای باز سیاسی رژیم صرفاً تبلیغاتی بوده و هیچگونه واقعیتی ندارد، این حرکت نشان داد که تنها روحانیت است که قادر به بسیج توده‌های مردمی می‌باشد. قیام 19 دی مسیر و هدف انقلاب اسلامی را روشن‌تر کرد و با برگزاری مراسم‌های چهلم پی در پی در سراسر کشور نهایتاً به سرنگونی رژیم پهلوی انجامید.

پی نوشت‌ها:

تعداد مشاهده: 16158