آشنایی با بازداشتگاه فرمانداری نظامی پس از کودتای 28 مرداد 1332 تا 1336
تاریخ انتشار: 29 تير 1403
درب اصلی زندان قصر«بازداشتگاه فرمانداری نظامی در پی کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تأسیس شد و از مخوف‌ترین بازداشتگاه‌های دوره پهلوی دوم به شمار می‌رفت.
فرمانداری نظامی پس از ۲۸ مرداد از مهمترین واحدهای اطلاعاتی ـ امنیتی کشور تا هنگام تشکیل ساواک بود. این مرکز بلافاصله پس از سقوط دولت دکتر محمد مصدق در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به منظور تعقیب دستگیری و سرکوب مخالفان سیاسی حکومت آغاز به کار کرد.
فرمانداری نظامی پس از ۲۸ مرداد در حقیقت صورت تقویت شده رکن ۲ ارتش بود. بعد از ایجاد فرمانداری نظامی، در رکن ۲ ارتش تغییراتی داده شد. در راستای همین تغییرات بود که سرهنگ حسن پاکروان از ریاست رکن ۲ ارتش برداشته شد و به جای او سرهنگ مصطفى امجدى منصوب گردید. بعد از این تغییرات بار دیگر وظیفه اطلاعات و امنیت داخلی نیز بر عهده این نهاد گذاشته شد تا با همکاری فرمانداری نظامی، مخالفان سیاسی حکومت را تحت تعقیب قرار دهد. علاوه بر رکن ۲، اداره «کارآگاهی» که وظیفه مقابله با احزاب مخالف حکومت پهلوی، اتحادیه‌های کارگران مخالف و نشریات مخالف را بر عهده داشت نیز به فرمانداری نظامی کمک می‌کرد.
ارتشبد حسین فردوست تشکیل فرمانداری نظامی تهران را توسط تیمور بختیار و به دستور آمریکایی‌ها می‌داند. مشاوران آمریکایی در سازماندهی این تشکیلات به فرمانداری نظامی کمک می‌کردند. بعد از تشکیل ساواک این مشاوران به عنوان یک هیئت مستشاری آمریکایی به آن منضم شدند. شدت عمل فرمانداری نظامی در برخورد با مخالفان سیاسی حکومت مورد توجه و تشویق آمریکایی‌ها بود؛ چرا که هدف آن‌ها از استقرار فرمانداری نظامی تقویت پایه‌های امنیت دولت کودتا و از بین بردن زمینه‌های مخالفت با حکومت پهلوی بود.
تیمور بختیار اولین رئیس ساواک، به مدت سه سال و نیم ریاست فرمانداری نظامی را برعهده داشت. مهمترین اقدام فرمانداری نظامی کشف شبکه مخفی افسران حزب توده در نیروهای نظامی ارتش بود. تیمور بختیار نیز برای این خدمت مورد توجه محمدرضا شاه قرار گرفت. مقر اصلی فرمانداری نظامی در قسمتی از ساختمان اصلی شهربانی تهران قرار داشت و زندان موقت آن نیز در ضلع جنوب شرقی محوطه پشت ساختمان اصلی شهربانی واقع شده بود. بسیاری از دستگیرشدگان کودتای ۲۸ مرداد، ابتدا به فرمانداری نظامی و سپس به پادگان لشکر زرهی دوم ارتش منتقل می‌شدند. از سالن‌های بزرگ لشکر دوم زرهی نیز برای نگهداری زندانیان استفاده می‌شد. بعضی از زندانیان را نیز در دستشویی‌های لشکر زرهی زندانی می‌کردند.
زندان قزل قلعه و حمام زرهی رکن ۲ ارتش، دو مکان عمده شکنجه بازداشت‌شدگان فرمانداری بود. در تهران، زندان قزل قلعه و بند سیاسی زندان قصر به نگهداری برخی از زندانیان فرمانداری نظامی اختصاص یافته بود. علاوه بر این دژهای فلک الافلاک لرستان، زندان برازجان و جزیره خارک در خلیج فارس نیز از مکان‌هایی بودند که زندانیان بازداشتی توسط فرمانداری نظامی به آنجا فرستاده می‌شدند.
زندان شماره ۲ قصر یکی از مهمترین زندان‌های فرمانداری نظامی در تهران بود که افسران سازمان نظامی را در آنجا زندانی می‌کردند. هر چند اداره امور این زندان در دست ارتش بود اما سرتیپ تیمور بختیار بر آن نظارت مستقیم داشت. این زندان دارای چهار بند بود، سلول‌های انفرادی در بندهای یک و دو و سه قرار داشت. بهداری زندان در بند چهار نیز به دلیل تعدّد زندانیان مورد استفاده قرار می‌گرفت. به دلیل شمار زیاد زندانیان در سلول‌های انفرادی معمولاً چهار یا پنج زندانی حبس می‌شدند. بند ۲ این زندان که نامناسب‌ترین و تاریک‌ترین بندها بود، در طول سال ۱۳۳۳ به آن گروه از زندانیان اختصاص یافته بود که منتظر برگزاری دادگاه بودند.
سرانجام فرمانداری نظامی در فروردین ۱۳۳۶ منحل شد و به جای آن سازمان اطلاعات و امنیت کشور «ساواک» تشکیل گردید. بعد از تشکیل ساواک کادرهای فرمانداری نظامی به تشکیلات جدید وارد شدند.»[1]
پی‌نوشت:
[1] . دانشنامه زندان سیاسی دوره پهلوی، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه هنری، چاپ اول، سال 1401، ج 1، ص 155 و 156.
تعداد مشاهده: 8422
