نگاهی به زندگی و مبارزات شهید آیت‌الله حاج شیخ علی قدوسی بر اساس اسناد ساواک
تاریخ انتشار: 13 شهريور 1402
چکیده
روحانیت شیعه در طول مبارزه پی‌گیر خود با حکام و سلاطین جور، از پشتوانه مردمی و فقهی بالایی برخوردار بوده و به همین دلیل نقش مهمی در تحولات کشور بر عهده داشته‌اند. در تاریخ معاصر از ماجرای تحریم تنباکو به وسیله‌ی میرزای شیرازی تا آغاز نهضت حضرت امام(ره) در دهه‌ی چهل، بی‌تردید روحانیت یکی از ارکان مهم تحولات بوده و نقش رهبری را در بسیاری از جنبش‌ها و حرکت‌ها بر عهده داشته است. مقاله‌ی فوق نگاهی است کوتاه به زندگی یکی از چهره‌های برجسته‌ی روحانی که در طول حیات پربار خود همواره در کنار امام(ره) قرار داشته و علیه رژیم پهلوی فعالیت می‌کرده است. شهید قدوسی بیشتر در سنگر فعالیت فرهنگی و اعتقادی متمرکز بود و مدرسه حقانی را به یکی از کانون‌های اصلی اجتماع یاران امام(ره) تبدیل کرده بود.
دوران کودکی و تحصیلات
آیت‌الله قدوسی آخرین فرزند آیت‌الله ملا احمد قدوسی در سال 1306 ﻫ ش در نهاوند دیده به جهان گشود. پدرش - ملا احمد- از روحانیون سرشناس منطقه بود که سال‌ها در حوزه‌ی علمیه نجف از محضر بزرگانی چون آیت‌الله آخوند ملا محمد کاظم خراسانی، آیت‌الله میرزا حبیب الله دشتی و میرزا محمد حسن شیرازی کسب فیض کرده و پس از کسب مقام اجتهاد، امور مختلفی از جمله قضاوت را در نهاوند بر عهده گرفته بود.[1]
شهید قدوسی تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در زادگاهش گذراند و سپس در 15 سالگی برای ادامه تحصیل عازم حوزه علمیه قم شد. در قم ابتدا مورد توجه آیت‌الله سید صدرالدین صدر قرار گرفت و از محضر ایشان کسب فیض نمود و پس از چند سال دروس مقدماتی را گذراند. آیت‌الله قدوسی سپس دروس خارج را از محضر آیت‌الله العظمی بروجردی و سپس امام خمینی(ره) فرا گرفت و نزد علامه طباطبایی به فراگیری فلسفه پرداخت. ایشان از هم حوزه‌های شهید مطهری و شهید بهشتی بود و به دلیل ویژگی‌های اخلاقی و معنویی که داشت توفیق دامادی علامه طباطبایی را به دست آورد.
فعالیت‌های سیاسی شهید قدوسی
آیت‌الله قدوسی مانند بسیاری از روحانیون، توجه به مسائل سیاسی و اجتماعی را از وظایف اصلی خود می‌دانست، به همین دلیل در دهه‌ی بیست که تحولات سیاسی و اعتقادی فراوانی در جامعه به وجود آمد، وارد صحنه گردید. در این دهه کسانی چون احمد کسروی با طرح شبهات و انتشار کتاب‌ها و مقالات متعدد سعی در مخدوش کردن چهره‌ی اسلام داشتند و احزاب و گروه‌هایی چون حزب توده نیز به دنبال ترویج عقاید اعتقادی و سیاسی خود در میان جامعه بودند. آیت‌الله قدوسی چهره‌ی سیاسی اسلام را در این زمان در شهید نواب صفوی می‌دید و به همین دلیل به جمعیت فدائیان اسلام پیوست و در جریان ملی شدن صنعت نفت با ایشان به همکاری پرداخت.
پس از کودتای 28 مرداد 1332 که به وسیله آمریکا و انگلیس و عوامل داخلی آن‌ها اجرا شد، جو اختناقی در کشور به وجود آمد که برای چندین سال کشور را دچار اختناق کرد. درهمین زمان نواب صفوی و تعدادی از یارانش به شهادت رسیدند و آیت‌الله قدوسی نیز به تکمیل تحصیلات حوزوی‌اش پرداخت و توانست به درجه اجتهاد نائل شود.
آغاز نهضت امام(ره) و همراهی شهید قدوسی با ایشان
تصویب لایحه اصلاحات ارضی در زمان نخست وزیری علی امینی و اسدالله علم و پس از آن قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی و بندهایی که در آن با قوانین اسلامی مغایرت داشت، آغازگر حرکت امام(ره) علیه رژیم پهلوی بود.[2] شهید قدوسی از همان آغاز، به نهضت امام(ره) پیوست و به حمایت از آراء و اندیشه‌های ایشان پرداخت. وی مبارزه خود را از همین زمان آغاز کرد و در سال 1343 به همراه تعدادی از فضلاء و مدرسین حوزه علمیه قم از جمله آیت‌الله ربانی شیرازی و شهید بهشتی جمعیتی را تشکیل دادند که پیش از آن در حوزه سابقه نداشت. این جمعیت در سال 1344 توسط ساواک شناسایی و اعضای آن از جمله شهید صدوقی دستگیر شدند. در سندی از ساواک راجع به بازجویی‌های صورت گرفته از ایشان آمده است:
«اوراق تحقیقاتی نام‌برده بالا بررسی گردید. با توجه به اینکه مشارالیه در اولین جلسه ملاقات صریحاً اظهار داشت که به هیچ وجه حاضر به حقیقت گویی و در اختیار گذاردن اطلاعاتش نمی‌باشد. از این نتیجه حاصل می‌شود که جواب‌هایی که از طرف وی داده شده عاری از حقیقت می‌باشد و به طور کلی متهم فوق هیچ یک از سوالات را به طور وضوح و روشن پاسخ نداده و حتی در بعضی از موارد خود را بدون اطلاع قلمداد نموده است. در صورتی که با توجه به اساس‌نامه مکشوفه و نکات حائز اهمیت آن و اینکه نام‌برده خود را مسئول سازمان اطلاعات این جمعیت معرفی نموده به طور قطع این شخص دروغ می‌گوید و از دادن جواب طفره می‌رود.»[3]
شهید قدوسی پس از چندین جلسه بازجویی متمادی، به دلیل نبود مدارک کافی دال بر گناهکار بودن ایشان در 4 / 5 / 1345 آزاد گردید. در سند آزادی ایشان آمده است:
«دادستان ارتش در تاریخ 30 / 4 / 45 با قرار … مبنی بر منع پیگرد نام‌برده به علت فقد دلیل کافی موافقت نموده که بدینوسیله قطعیت آن اعلام می‌گردد»[4]
مدرسه حقانی و فعالیت‌های فرهنگی آیت‌الله قدوسی
مدرسه حقانی در اوایل دهه 40 در قم تاسیس شد. این مدرسه که به نام بانی آن «حاج علی حقانی» نامگذاری شده بود، به وسیله شهید آیت‌الله سید محمد بهشتی، آیت‌الله عبدالرحیم ربانی شیرازی، آیت‌الله مهدی حائری تهرانی، آیت‌الله سید مرتضی جزایری، حسین حقانی(فرزند علی حقانی) و آیت‌الله قدوسی بنیانگذاری شد.[5]
شهید قدوسی پس از آزادی از زندان به دلیل فضای سیاسی خاص کشور تصمیم گرفت که فعالیت خود را در قلمرو فرهنگ و آموزش ادامه دهد. وی به همین منظور کوشید تا مدرسه حقانی را براساس متد و روش‌های جدیدی که تا پیش از آن در حوزه‌های کشور سابقه نداشت اداره کند.[6] از جمله اقدامات نوآورانه‌ی ایشان گرفتن امتحان از طلاب و قراردادن دروسی مانند اقتصاد، جامعه شناسی، روانشناسی، ریاضیات، زبان خارجه و … در برنامه طلاب مدرسه حقانی بود. در کنار جو علمی و فعال مدرسه حقانی، باید به فضای سیاسی آن اشاره کرد.[7] این مدرسه به گفته‌ی اسناد ساواک کاملاً براساس اندیشه‌های سیاسی امام(ره) حرکت می‌کرد و شهید قدوسی با جدیت این خط را دنبال می‌نمود. در سندی از ساواک آمده است:
«علی عرفا که اخیرا به اتهام فعالیت‌های مضره بازداشت گردیده و در یک مذاکره خصوصی در زندان اظهار داشته، افرادی که به مدرسه حقانی مراجعه و برای سخنرانی یا تبلیغ طلبه می‌خواهند مدیر مدرسه می‌داند چه کسی را باید بفرستد چون تمام طلاب را می‌شناسد و از افکار آنان با اطلاع بوده و اصولا هنگامی که طلبه می‌پذیرد چنانچه دارای افکاری این چنین نباشد وی را قبول نمی‌کند و به همین جهت مدرسه حقانی از این نظر سرآمد مدارس قم می‌باشد و حتی هنگامی که مامورین می‌خواهند طلبه‌ای را دستگیر کنند نقش مدیر مدرسه جالب است مثلا یک روز ماموری آمد و نام طلبه‌ای را پرسید این فرد نزد رئیس مدرسه بود ولی رئیس مدرسه به بهانه اینکه اینجا نیست کسی را صدا می‌کند و می‌گوید فلانی را صدا کن و آن فرد هم به آرامی فرار کرد و یا هنگامی که مامورین طلبه‌ای را می‌خواهند که در کلاس می‌باشد به نحوی به وی اطلاع می‌دهد تا فرار کند. علیهذا با توجه به مراتب فوق، خواهشمند است دستور فرمائید سریعاً نسبت به شناسائی یاد شده و تهیه و ارسال مشخصات کامل وی اقدام نموده و از طریق منابع و همکاران افتخاری اعمال و رفتار مشارالیه را دقیقا تحت مراقبت قرار داده و ترتیبی اتخاذ نمایند تا پس از بدست آوردن مدارک کافی و محکمه پسند، این شخصت تحت تعقیب قرار گیرد.»[8]
شهید قدوسی در کنار مدرسه حقانی، به منظور ارتقاء سطح فکری و اعتقادی زنان کشور، مدرسه‌ی علمیه‌ای مختص به بانوان تشکیل داد که با نام «مکتب توحیدی» معروف گردید. این مدرسه کمی بعد مورد حساسیت ساواک قرار گرفت و در گزارشی راجع به آن اعلام شد:
«ساواک قم پیرامون مدارس تازه تاسیس علمیه دخترانه گزارش می‌دهد، چون مکتب توحیدی بدون کسب مجوز از وزارت آموزش و پرورش دایر شده و برنامه این وزارت‌خانه را اجرا نمی‌نماید، دستور لازم برای جلوگیری از ادامه کار مکتب توحیدی صادر شده است»[9]
شهید قدوسی پس از انقلاب و شهادت
آیت‌الله قدوسی پس از پیروزی انقلاب اسلامی به فرمان حضرت امام(ره) مسئولیت دادستانی کل انقلاب را پذیرفت و به رغم کسالت جسمی با جدیت به فعالیتش ادامه داد. وی سرانجام در 14 شهریور 1360 در جریان توطئه‌ی بمب‌گذاری در دادستانی انقلاب اسلامی به فیض عظیم شهادت نائل آمد.
امام خمینی در پیامی به مناسبت شهادت ایشان مرقوم داشتند:
«…گوارا باد شربت شهادت بر شهدای انقلاب اسلامی و خصوص شهدای اخیر ما که با دست جنایتکار منفورترین عناصر پلید به جوار رحمت حق شتافتند و افتخار برای اسلام و ننگ و نفرت برای دشمنان دژخیم ملت شریف آفریدند.
اینجانب شهادت دادستان کل انقلاب و سرهنگ وحید دستجردی که در رأس شهربانی و قوای انتظامی در حال انجام وظیفه بودند و بدین تحفه الهی نایل شدند را به ملت ایران و به حوزه علمیه قم و به قوای مسلح تبریک و تسلیت عرض می‌کنم و از خدای تعالی رحمت برای آنان و صبر و شکیبایی برای خانواده محترمشان خواستارم. ننگ و خسران بر کسانی که گمان می‌کنند با این شرارت‌ها ملت شریف ایران را که برای اقامه عدل اسلامی قیام نموده‌اند از صحنه مبارزه با کفر خارج می‌نمایند و تن به عار و ذلت ابر قدرت‌های جنایتکار می‌دهند این کوردلان شکست خورده نمی‌بینند که مادران و پدران و فرزندان و همسران این شهدا چون قهرمانان صدر اسلام به شهادت اینان افتخار می‌نمایند و چون کوهی در مقابل حوادث ایستاده‌اند گویی اینان از شدت یاس به جنون کشیده شده‌اند و چون خود را مطرود ملت مسلمان می‌بینند از ملت ایران انتقام می‌کشند…»
پی‌نوشت‌ها:
[1] یاران امام به روایت اسناد ساواک، شهید آیت‌الله حاج شیخ علی قدوسی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1382، ص 11.
[2] برای آگاهی بیشتر در این مورد ر.ک: قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک، 9 جلد، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی.
[3] سند در انتهای همین مقاله آمده است.
[4] سند در انتهای همین مقاله آمده است.
[5] عبدالکریم موسوی اردبیلی، حوزه‌های علمیه پس از انقلاب، حوزه، شماره 5، 1363، ص 5.
[6] حسین حقانی، پایگاه‌های جهاد و اجتهاد؛ مدرسه حقانی، حوزه، سال 9، ش 4 (مهر و آبان 1371)
[7] احمد جنتی، مصاحبه با آیت‌الله جنتی به مناسبت شهادت آیت‌الله قدوسی، جلد1، کیهان(ویژه نامه) 12 شهریور 1362، ص 5.
[8] سند در انتهای همین مقاله آمده است.
[9] سند در انتهای همین مقاله آمده است.
تعداد مشاهده: 14032
