بازجوها در ساواک و کمیته مشترک ضد خرابکاری

تاریخ انتشار: 15 تير 1403

«بازجو به آن دسته از کارمندان ساواک یا شهربانی اطلاق می‌شد که وظیفه گرفتن اطلاعات و اعترافات از متهمان سیاسی را به هر نحو ممکن بر عهده داشتند.

در سال ۱۳۵۰ برای افزایش کارایی دستگاه‌های امنیتی در امر مبارزه با تروریسم و عملیات خرابکارانه، کمیته‌ای به نام «کمیته مشترک ضد خرابکاری» ایجاد شد. این کمیته از چهار واحد به نام‌های واحد اطلاعاتی، واحد اجرایی، واحد پشتیبانی و واحد زندان، بهداری و خدمات تشکیل شده بود. واحد اطلاعاتی در واقع بخش تحقیقاتی کمیته مشترک بود و همه کارکنان آن از سازمان ساواک بودند. وظیفه این واحد کسب خبر، شناسایی و ردیابی مبازران بود. واحد اطلاعات شامل چهار دایره به نام‌های دایره شناسایی و تحقیق، دایره جمع‌آوری، دایره بازجویی و دایره بهره‌برداری بود.

کارکنان دایره بازجوییِ کمیته مشترک ضد خرابکاری، شامل سربازجوها بودند که هر یک چند بازجو زیر فرمانشان بود. سربازجوها از امتیازات ویژه‌ای نظیر مسافرت خارج از کشور دریافت نشان‌های مختلف و حقوق بالا برخوردار بودند. و دیگری بازجوها بودند که تحت نظارت مستقیم سربازجوها و معاون اطلاعاتی کمیته مشترک خدمت می‌کردند.

واحد اطلاعات یک رئیس و چند بخش شامل بخش‌های ۳۸۱، ۳۸۲، ۳۸۳، ۳۸۴، ۳۸۵ و بخش فنی داشت. هر یک از بخش‌ها بر گروه خاصی از زندانیان سیاسی متمرکز شده بود. به طور مثال بخش‌های ۳۸۲ و ۳۸۴ وظیفه بازجویی از اعضای چریک‌های فدائی خلق را برعهده داشتند یا بخش ۳۸۳ نیز از کمونیست‌های داخل و خارج از کشور بازجویی می‌کرد. بخش ۳۱۱ و ۳۱۴ نیز بخش کردها بود. بازجوها از نظر ویژگی‌های ظاهری معمولاً افرادی با اندام درشت و با ابهت قوی و ترسناک بودند. آن‌ها عمدتاً از اسم‌هایی استفاده می‌کردند که جنبه مذهبی داشت. مثل حسینی (محمدعلی شعبانی)، پرویز متقی (بهار)، مصطفوی (مصطفی هیراد) و... تعیین بازجو برای متهمان از اختیارات سربازجوها بود. متهمان بر اساس درجه اتهام و نوع فعالیت سیاسی و با در نظر گرفتن شیوه کار و تجربه بازجو در اختیار بازجوها قرار می‌گرفتند.

وظیفه اصلی بازجوها این بود که از متهم اعتراف بگیرند و از فکر و اندیشه و مرام او اطلاع کسب کنند و پی ببرند که آیا متهم با افراد یا گروه‌های سیاسی در ارتباط بوده است یا نه.

چنانچه متهم به سؤالات بازجو پاسخ نمی‌داد یا پاسخ‌های او، بازجو را قانع نمی‌کرد با اشاره بازجو کار شکنجه توسط فرد دیگری آغاز می‌شد. در بسیاری از موارد بازجو نیز در شکنجه کردن متهم شرکت داشت؛ به‌طوری که تعیین مرز بین بازجو و شکنجه‌گر مشکل بود و می‌توان گفت همه بازجوهای کمیته مشترک شکنجه‌گر هم بودند.

شکنجه کردن متهم از مهمترین ابزارهای متداول بازجوها بود این شکنجه‌ها گاه توسط خود بازجو و گاه توسط تیم شکنجه اعمال می‌شد. بازجوها براساس آموزش‌های روان‌شناسی که دیده بودند با هر متهم به نوع خاصی رفتار می‌کردند. مثلاً درباره افرادی که اولین بار تحت بازجویی قرار می‌گرفتند با خشونت و قساوت تمام برخورد می‌کردند و آن‌ها را در سلول‌های انفرادی نگه می‌داشتند تا از تجربیات دیگران بهره‌مند نشوند و با توسل به اعمالی چون پخش صدای شکنجه‌های دلخراش توسط نوار سعی می‌کردند روحیه افراد را تخریب کنند تا فرد نتواند در زمان بازجویی افکار خود را متمرکز کند. تعداد روش‌هایی که شکنجه‌گران و بازجوهای ساواک علیه متهمان به کار می‌بردند متنوع و فراوان بود. تاکنون حدود هفتاد و چهار نوع روش شکنجه در زندان‌های ساواک شناخته شده است. تعدادی از روش‌های شکنجه ابداع بازجوها و شکنجه‌گران ساواک بود و تعدادی از این شکنجه‌ها هم آموزش‌هایی بود که در اسرائیل و آمریکا دیده بودند. رایج‌ترین شیوه شکنجه در مراحل اولیه استفاده از ترفندهای روانی برای خُرد کردن شخصیت متهمان بود. در شکنجه جسمی سعی می‌کردند بیشترین صدمه‌ها بر متهم وارد شود، اما به مرگ وی منجر نشود. پس از شکنجه کار بازجویی از متهم شروع می‌شد. گاه چند بازجو پشت سر هم بازجویی می‌کردند تا متهم از نظر روانی تحت فشار قرار گیرد.

اکثر بازجوها خود در نتیجه شکنجه‌ها و آزارهای غیر انسانی که در مورد متهمان اعمال می‌کردند دچار اختلال‌های روحی و روانی می‌شدند و اغلب برای تسکین و آرامش خود از قرص‌های آرام‌بخش، مشروبات الکلی و مواد مخدر استفاده می‌کردند و از ترس همواره مسلح بودند.

بازجوها همیشه انفرادی عمل می‌کردند اما در برخی موارد به صورت تیمی نیز کار می‌کردند. مثلاً تیم بازجویی احزاب خارج از کشور تیم بازجویی کمونیست‌ها و... این امر موجب می‌شد بازجوها بتوانند روی یک مسئله تمرکز کنند و بتوانند اعتراف‌های دسته جمعی از اعضای یک جریان یا حزب خاص بگیرند.

احمد نیکخو، فریدون رستگاری، منوچهر وظیفه‌خواه، احمد کمالی، پرویز متقی، هوشنگ ازغندی، همایون کاویانی، محمد علیخانی، هوشنگ سلیمی، مصطفی هیراد، علی‌اصغر برزگری، [سید احمد معصومی]کوچصفهانی، مهرداد مجتهدی، اسماعیل دوستدار، بهمن نادری‌پور، فریدون شادافزا، [فرج‌الله] کمانگر، پرویز فرنژاد، محمدعلی شعبانی، عباس شادمان، ناصر نوذری، ناصر ربیع‌زاده از معروفترین بازجوها و شکنجه‌گران کمیته مشترک بودند.»[1]

پی‌نوشت:

[1] . دانشنامه زندان سیاسی دوره پهلوی، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه هنری، چاپ اول، سال 1401، ج 1، ص 147 تا 149. با ویراستاری.