تاریخچه کوتاهی از تشکیل اداره اطلاعات شهربانی رژیم پهلوی

تاریخ انتشار: 04 خرداد 1402

نمایی از کاخ شهربانی. این ساختمان در سال 1381 به وزارت امور خارجه واگذار شد

«شعبه خُفْیِه»، «اداره سیاسی»، «اداره آگاهی»، «اداره تأمینات» و «اداره کارآگاهی» سابق که به «اداره اطلاعات شهربانی» تغییر نام یافت، از ادارات شهربانی دوره پهلوی بود که وظیفه جمع‌آوری اطلاعات را در زمینه‌های فعالیت‌های سیاسی و مراقبت‌های امنیتی بر عهده داشت.

بعد از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹، اداره تأمینات و پلیس سیاسی در تشکیلات نظمیه یا شهربانی نقشی اساسی یافت، اما به جای توسعه کیفی و کارآمدی اداره تأمینات، جهت‌گیری آن به سمت کنترل اجتماعی، سیاسی و فردی جامعه ایران مایل و به‌تدریج به دستگاهی مهیب تبدیل شد که به‌جای مأموریت‌های ذاتی خود، به ایجاد رعب و وحشت در بین مردم، حذف مخالفان سیاسی و رقیبان شاه، به حاشیه راندن فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی و مانند آن می‌پرداخت.

با انتصاب محمدحسین آیرم به ریاست شهربانی، اداره سیاسی شهربانی که بعدها اداره اطلاعات شهربانی نامیده شد، بیش از پیش قدرت یافت و با هدف سرکوب مخالفان، تجسس، خبرچینی، پاپوش‌دوزی و تعقیب و مراقبت مردم را به عنوان وظیفه خود تعریف کرد.

در دوره ریاست آیرم و سرپاس رکن‌الدین مختاری، شهربانی از طریق کنترل و نظارت بر زندگی اجتماعی و سیاسی همه بزرگان و متنفذین، فرماندهان نظامی، مخالفان سیاسی و عامه مردم و با توسل به جعل اخبار و پرونده‌سازی‌های دروغین، به ایجاد رعب و وحشت در جامعه می‌پرداخت. سانسور مطبوعات، کنترل نامه‌های پستی و کنترل ارتش و وزارتخانه‌ها با مراقبت‌های شدید این اداره صورت می‌گرفت و به خاطر گزارش‌های بی‌اساس و غیر واقعیِ جاسوسانِ اداره سیاسی، افراد بسیاری زندانی و شکنجه می‌شدند.

در دوره رضاشاه نیروهای اداره آگاهی شهربانی فاقد آموزش‌های لازم علمی و عملی در حیطه وظایف اطلاعاتی آگاهی و جاسوسی بودند و تنها در اواخر این دوره بود که کتاب‌ها و دستورالعمل‌هایی برای آموزش نیروهای شهربانی از فرانسه به فارسی ترجمه شد و افسران فرانسوی به برخی از افسران شهربانی آموزش‌هایی را دادند. البته این آموزش‌ها نظم خاصی نداشت و شامل همه نیروهای اداره آگاهی و تأمینات نمی‌شد. همچنین در دوره رضاشاه برای کسب خبر از سایر کشورها و منابع خارجی، اداره ویژه‌ای وجود نداشت و شهربانی، در زمینه اطلاعات خارجی نیز فعالیت‌هایی انجام می‌داد که البته بیشتر این امور در داخل کشور صورت می‌گرفت و نمایندگانی به خارج از کشور اعزام نمی‌شدند.

در فاصله سال‌های ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰ در دوره سلطنت محمدرضا پهلوی نیز، ایران سیستم اطلاعاتی و امنیتی نداشت و مأموران اداره سیاسی شهربانی، وظیفه کنترل اوضاع سیاسی، فعالیت احزاب، سندیکاهای کارگری و مطبوعات و فعالان سیاسی را بر عهده داشتند. نام اداره سیاسی که در ۱۳۲۶ به اداره کارآگاهی تبدیل شده بود، در ۱۳۳۲ به اداره اطلاعات تغییر یافت. اداره اطلاعات شهربانی که وظیفه کشف فعالیت‌های سیاسی و ضددولتی و همکاری با دیگر سازمان‌های امنیتی کشور را بر عهده داشت دارای پنج شعبه بود:

1. شعبه اطلاعات عمومی و سیاسی و اجتماعی کشور؛

۲. شعبه مراقبت و پیگرد شهروندان آزادی‌خواه و دگراندیش و از نظر دستگاه دولتی عناصر مخالف و خرابکار؛

۳. شعبه مراقبت افسران، که وظیفه مراقبت از عملکرد افسران ارتش و شهربانی و ژاندارمری و همه کارمندان و کارکنان نیروهای مسلح کشور را بر عهده داشت؛

۴. شعبه امور سیاسی شهرستان‌ها، که به صورت منظم و معمولاً هر ماه گزارش اوضاع سیاسی - اجتماعی همه شهرهای کشور را دریافت می‌کرد و از هر گونه برگزاری اجتماعات ضد دولتی یا اعتصابی و اقدامات نیروهای مخالف اطلاع حاصل می‌نمود؛

۵. شعبه امور متفرقه که به دیگر مسائل و امور می‌پرداخت.

پس از ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ وضعیت اطلاعات و امنیت و ضد اطلاعات تغییرات بسیاری کرد و اعضای اداره اطلاعات از آموزش‌های لازم فنی و اطلاعاتی ویژه‌ای برخوردار شدند و با تهیه و توسعه وسایل فنی و تجهیزات مورد نیاز و با اعزام افسران به خارج از کشور، گذراندن دوره‌های آموزش اطلاعاتی و آموزش ضمن خدمت مأموران از لحاظ کمی و کیفی رشد کردند. در همین دوران جان لئونارد امریکایی، به عنوان کارشناس «مؤسسه‌ی تجهیزات بین‌المللی پلیس» و مشاور شهربانی به ایران آمد و در اداره اطلاعات سازماندهی و نظم جدیدی زیر نظارت وی صورت گرفت و تعدادی از افسران با انتخاب لئونارد تحت آموزش قرار گرفتند.

از دست دادن جنبه اطلاعاتی و امنیتی و انتقال تعدادی از افسران، کارآگاهان و مأموران اداره اطلاعات شهربانی به ساواک از نتایج تأسیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) بود. با تشکیل ساواک اداره اطلاعات شهربانی بیشتر روی سوابق شخصی و جزائی افراد تمرکز یافت و کمتر به امور سیاسی و احزاب توجه نشان می‌داد. حتی زمانی که اداره اطلاعات شهربانی موفق به کشف شبکه جاسوسی و دستگیری متهمین آن می‌شد پس از انجام تحقیقات اولیه دستگیرشدگان را به ساواک تحویل می‌داد. به طور نمونه بررسی ماجرای ترور حسنعلی منصور به دست محمد بخارایی بعد از تحقیقات اولیه در اداره اطلاعات شهربانی به ساواک واگذار شد.»[1]

پی‌نوشت:

[1] . دانشنامه زندان سیاسی، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه هنری، چاپ اول، سال 1401، ج 1، ص 66 و 67. با اندکی اصلاح و ویرایش.