نگاهی کوتاه به حسن پاکروان دومین رئیس ساواک
تاریخ انتشار: 07 آذر 1403
حسن پاکروان«سرلشکر حسن پاکروان، دومین رئیس ساواک بود. حسن پاکروان، فرزند فتح‌الله پاکروان، ملقب به مشیر حضور و نوه حاج میرزا کاظم‌خان مشیر لشکر- که برخی او را داماد امیرکبیر گفته‌اند- و امینه خانم فرزند حسن‌خان مظاهر بود.
در زمانی که فتح‌الله پاکروان وزیرمختار ایران در مصر بود(1301ش) حسن پاکروان در دبیرستان فرانسوی‌ها در اسکندریه درس خواند و سپس در زمینه مهندسی ادامه تحصیل داد ولی از مدرسه نظامی فرانسه سر درآورد. وی در دانشکده افسری پواتیه و فونتن بلو در رشته توپخانه، آموزش دید و در سال ۱۳۱۲ش به ایران بازگشت. گفته می‌شود وی در دوره تحصیل در فرانسه، با ماجرایی عشقی درگیر شد که به علت ناکامی، اقدام به خودکشی کرد، اما نجات یافت. حسن پاکروان پس از بازگشت به ایران در سال 1313، مدتی فرمانده دسته توپخانه در هنگ ۱۲ بود و پس از آن به مدت ۵ سال (1314 ـ 1319ش) در دانشکده افسری تدریس کرد و مادرش نیز با گشایش دانشگاه تهران در سال ۱۳۱۳، به تدریس زبان و ادبیات فرانسه در آن پرداخت.
پاکروان دوست دوران نوجوانی محمدرضا پهلوی بود که این مسئله می‌تواند ناشی از حضور ۵ ساله در دانشکده افسری و همچنین ارتباط تنگاتنگ مادرش با دربار و خصوصاً دوستی او با شمس پهلوی باشد.
حسن پاکروان در سال ۱۳۲۱ به رکن ۲ ارتش که تشکیلاتی کاملاً اطلاعاتی و امنیتی بود، پیوست. دیگر مشاغلی که او تا پایان دوره سلطنت محمدرضا پهلوی دارا بود، به این شرح است:
۱۳۲۳ ـ فرمانده گروهان بوشهر و بنادر جنوب با حفظ سمت در رکن ۲ که تا سال ۱۳۲۵ ادامه داشت.
۱۳۲۶ ـ رئیس تشریفات ارتش.
۱۳۲۹ ـ وابسته نظامی ایران در پاکستان.
۱۳۳۰ ـ ریاست رکن ۲ و چند ماهی وابسته نظامی ایران در پاریس و هندوستان.
۱۳۳۴ ـ فرماندهی مرزبانی کل کشور.
۱۳۳۵ ـ معاونت سازمان اطلاعات و امنیت کشور ـ ساواک.
۱۳۳۹ ـ ریاست ساواک و معاون نخست وزیر.
۱۳۴۴ و 1345ـ وزیر اطلاعات.
۱۳۴۶ ـ سفیر ایران در پاکستان و مشاور دربار.
۱۳۴۶ تا ۱۳۵۱ ـ سفیر ایران در پاریس.
۱۳۵۶ ـ تأسیس شرکت مهندسین مشاور کاناما.
حضور حسن پاکروان در ساواک، به سازماندهی این تشکیلات نوپا کمک فراوانی کرد. پس از اختلافاتی که تیمور بختیار اولین رئیس ساواک با دولت منوچهر اقبال و متعاقب آن با محمدرضا پهلوی پیدا کرد، بلافاصله حسن پاکروان جایگزین او شد. درباره علت حضور وی در جایگاه ریاست ساواک، به علل مختلفی اشاره کرده‌اند که اصلی‌ترین آن را ترس از قدرتمند شدن تیمور بختیار و تغییر حکومت آمریکا از جمهوری‌خواهان به دمکرات‌ها برشمرده‌اند و برخی نیز آن را نتیجه تغییر شرایط ایران و تحکیم قدرت شاه و اقدام به برکناری نیروهای سنتی دانسته‌اند. در دوران ریاست پاکروان بر ساواک اتفاقات و حادثه‌های فراوانی رخ داد که مهم‌ترین آن‌ها حمله به مدرسه فیضیه، دستگیری امام خمینی(ره)، کشتار گسترده مردم در روز ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و در نهایت تبعید امام خمینی(ره) به ترکیه و عراق بود. درباره عملکرد حسن پاکروان در مقام ریاست ساواک قضاوت‌های متفاوتی شده است. برخی ساواک را در دوران ریاست او سازمانی که از کارایی زیادی برخوردار شده بود، می‌دانند. مأموران آمریکایی ضمن آن‌که او را تحصیل کرده فرانسه و دانشمند و مشروبخواری قهار معرفی می‌کنند نحوه عمل او با مخالفان رژیم را بسیار نرم و روش معتدل او را سبب شیوع تظاهرات می‌دانند. برخی نیز روش برخورد او با امام خمینی را در جریان اعدام شهید طیب حاج‌رضایی منافقانه و برخی از ملّیون نیز او را مردی روشنفکر و روشن‌بین که دارای تمایلات سیاسی مانند تیمور بختیار است معرفی می‌کنند. گفته می‌شود او با ژست روشنفکری توانست مقداری از شهرت زننده ساواک بکاهد. به‌رغم همه این نظریه‌پردازی‌ها حسن پاکروان در سرکوبی قیام ۱۵ خرداد نقش اصلی ایفا کرد و پس از آن نیز داستان جعلیِ آوردن پول از طرف جمال عبدالناصر، توسط فردی موهوم به نام محمد القیسی را طراحی و جریان‌سازی نمود و در مصاحبه با رسانه‌ها روش برخورد خشونت بار خود را ستود و امام خمینی(ره) و مردم را چنین معرفی کرد:
«عده‌ای بسیار محدود از روحانیون با همدستی عناصر بسیار پلید، خواسته‌اند با استفاده از نفوذ معنوی خود یک تلاش مذبوحانه به کار برند و برخلاف اراده تمام ملت جلوی اقدامات آزادی‌بخش اعلی‌حضرت همایونی را گرفته و امیال پلید خود را ارضا نمایند.»
پس از پیروزی انقلاب اسلامی پاکروان دستگیر شد و ضمن اعتراف صریح به نقش خویش در حکومت پهلوی و سرکوب قیام ۱۵ خرداد در دادگاه گفت: «تصدیق می‌کنم که از مدت‌ها پیش رژیم سلطنتی به کلی فاسد بود و انقلاب غیر قابل اجتناب بود؛ لذا از انقلاب فعلی استقبال می‌کنم و از صمیم قلب، موفقیت آن را از خداوند متعال خواستارم.»
حسن پاکروان در اول مهر ۱۳۴۴ با درجه سرلشکری بازنشسته شد و پس از انجام مأموریت‌های خارج از کشور که بخشی از آن کنترل فعالیت‌های دانشجویی در فرانسه بود، به ایران بازگشت و ضمن تشکیل شرکتی به نام مهندسین مشاور املاک که مورد حمایت منصور روحانی وزیر آب و برق و کشاورزی(بهایی) و امیرعباس هویدا (بهایی) نخست‌وزیر بود، مشاور عالی دربار شد.
اهمیت جایگاه او در دربار به‌حدی بود که در گزارش مأموران سفارت امریکا در تهران تحت عنوان «دفتر مشاور سیاسی شاه» و فراتر از «دفتر ویژه اطلاعات» که توسط ارتشبد حسین فردوست اداره می‌شد ثبت گردیده است.
ارتباط حسن پاکروان با جبهه ملی که آن‌ها را در جریانات قیام خرداد ۱۳۴۲ با خود همراه و آنان را مخالف قیام قلمداد کرده بود و حزب زحمتکشان دکتر مظفر بقایی که خود و مادرش، امینه پاکروان، کمک‌های فراوانی به آن‌ها کرده بودند، جایگاه مشاورت سیاسی او را در دربار ـ تحت عنوان مشاور امور مالی ـ ویژگی و اهمیت بالایی بخشیده بود.
حسن پاکروان پس از دستگیری و محاکمه در دادگاه انقلاب اسلامی به اعدام و مصادره اموال محکوم شد. حکم اعدام او در روز ۲۲ فروردین ۱۳۵۸ اجرا شد.»[1]
[1] . دانشنامه زندان سیاسی دوره پهلوی، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه هنری، چاپ اول، سال 1401، ج 1، ص 212 تا 214، با ویراستاری و اصلاح برخی اغلاط و افزودن اسناد. همچنین بنگرید به: آغاز و پایان سرلشکر حسن پاکروان دومین رئیس ساواک، همین سایت.
تعداد مشاهده: 95
