در رژیم پهلوی بسیاری از اربابان جراید به جای پرداختن به مسائل فرهنگی و انجام وظیفهی مطبوعاتی، متأسفانه وارد مسائلی میشدند که نه تنها هیچ ارتباطی به حرفهی آنها نداشت، بلکه زمینهای برای فساد و انجام اعمال غیر قانونی میگردید. در سند دیگر امروز میبینم که «صادق بهداد مدیر روزنامه جهان» و چند تن دیگر از مدیران جراید در سال 1341 کنسرسیومی برای انجام کارهای غیر قانونی تشکیل دادهاند. بر اساس این سند «کارها را بهداد میگیرد و به دیگران تکلیف میکند بروند دنبال آنها در دوایر دولتی انجام بدهند.»
شهادت آیتالله حاج سید مصطفی خمینی فرزند حضرت امام(ره) را باید سرآغازی بر گسترش اعتراضات علیه رژیم پهلوی دانست. در بسیاری از شهرهای کشور مراسمهای مختلفی برای ایشان برگزار میشد که در آن ضمن بزرگداشت یاد فرزند امام، حملات شدیدی به رژیم پهلوی صورت میگرفت. در سندی که در ادامه میآید ساواک خود را برای برگزاری مراسم چهلمین روز شهادت آیتالله سید مصطفی خمینی در قم آماده کرده است. در بخشی از این سند میخوانیم: «با توجه به سوابق امر مسلماً عوامل فرصت طلب تظاهراتی در مجلس مذکور انجام خواهند داد. علیهذا مقرر فرمایید مشی این سازمان را در جلوگیری یا عدم جلوگیری از برگزاری این مراسم امر به ابلاغ فرمایند.» روند تجلیل از حضرت امام و برگزاری مجالس متعدد برای شهادت فرزندشان، ساواک را در یک حالت انفعال قرار داده بود. خصوصاً اینکه بار دیگر نام امام خمینی به صورت علنی در منابر و مجالس پس از سیزده سال جاری شده بود.
سند زیر به ابراز همدردی مردم استان بوشهر با مردم شیراز در سال 1357 اختصاص دارد. بر اساس این سند «کلیه دکاکین و مغازههای بوشهر به سبب ابراز همدردی با وقایع شیراز تعطیل میباشد و این تعطیلی برای مدت سه روز اعلام گردیده است.»
«شهید حجتالاسلام سید عبدالکریم هاشمی نژاد» از یاران مبارز و وفادار امام(ره) به گفته اسناد ساواک محبوبیت زیادی در میان مردم داشت و از سخنرانیهایش استقبال زیادی میشد. در سند دیگر امروز که بخشی از گفتگوی «آیتالله عباس واعظ طبسی» با شخصی به نام «حسین سبزواری» در سال 1357 را روایت میکند، به این محبوبیت اشاره شده است. «[حسین سبزواری] از او [آیتالله واعظ طبسی] خواسته تا سید عبدالکریم هاشمی نژاد روحانی قشری* و طرفدار روحاله خمینی را برای چند روزی جهت تبلیغات مذهبی به سبزوار دعوت نماید. سبزواری اظهار داشت: «مردم سبزوار آمادگی کامل دارند، چون شبها در مساجد مجالس مذهبی برگزار میکنند. طبسی گفته: خیلیها وی [شهید هاشمی نژاد] را دعوت نمودهاند ، به نوبت خواهد آمد.»
* از جمله اصطلاحاتی بود که رژیم برای روحانیون انقلابی به کار میبرد.
تاریخ ساواک از شکلگیری تا انحلال آن میتواند موضوع یک پژوهش علمی قرار گیرد. تأسیس ساواک پس از کودتای آمریکایی،انگلیسی 28 مرداد 1332 جزو برنامههای آمریکاییها قرار گرفت. در حقیقت ساواک به لحاظ برنامه و اجرا زیر نظر آمریکاییها بود. اگر چه بخش بررسی را انگلیس و واحد عملیات را اسرائیل آموزش میداد. البته تاکنون آثاری چند درباره ساواک منتشر شده است. از اینگونه آثار میتوان به (عبدالرحمن احمدی؛ ساواک و دستگاه اطلاعاتی اسرائیل، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی،1381 و مظفر شاهدی، ساواک (1357-1335)،همان مؤسسه ،1386) اشاره کرد. افزون بر این آثار، اسناد ساواک که عمدتاً توسط مرکز بررسی اسناد تاریخی منتشر شدهاند، خود میتوانند به مثابه مدارک و منابع دست اول، پژوهشگران را در بازسازی تاریخ ساواک یاری کنند. این اسناد میتوانند بخشهای مختلف سازمان اطلاعات و امنیت کشور،کدها و رمزها، ادبیات اشخاص و سلسله مراتب اداری ساواک را به پژوهشگران و خوانندگان بشناسانند. برخی از اسناد به گونهای خاصتر به مسائل و اوضاع ساواک اشاره دارند. سند زیر نمونهای از گونه اخیر است. این سند در دوم آذرماه 1357 تولید شده است و در آن به وضعیت نابسامان ساواک و نارضایتی مقامات بالادست از عملکرد این سازمان اشاره شده است.
«ساواک وضع یک خبرگزاری را پیدا کرده که فقط حوادث و وقایع را پس از وقوع اطلاع میدهد و این پاسخ انتظاری نیست که از ساواک وجود دارد.»
این تذکر به مثابه هشداری برای رؤسای ساواک تلقی شده و سعی کردهاند به بازسازی توان و وجهه این سازمان بپردازند. از این رو به یادآوری وظایف سازمان اطلاعات و امنیت هر منطقه اشاره شده است. «کشف فعالیتهای ضد امنیتی، شناسائی عوامل منحرف و محرک و کسب اطلاعات به موقع از تصمیمات و اقدامات آنان و رویدادهای احتمالی» «نفوذ و رخنه در محافل و گروهها و هستههای مخفی یا مجامع نیمه آشکار و حتی آشکار و کسب اطلاع از آنها از وظایف حتمی و اولیه ساواک است.»
در ادامه نامه به شرایط موجود کشور (زمان نگارش نامه؛ آذر 57) و کاهش نفوذ و وجهه ساواک اشاره و از ایجاب بررسی اوضاع و اتخاذ رویههای منطقی و عملی برای اجرای وظایف و عمل به رسالت ساواک سخن رفته است. این امر مستلزم «تفکر و ارزیابی و بررسی امکانات و استعدادهای موجود در منطقه و به کارگیری هوشمندی و موقعشناسی» ارزیابی شده است. آنچه در ادامه متن این سند را جالب میسازد اشاره به «رویگردانی مشتی عوامل منحرف و مغرض از ساواک» است.
این سند برای تحلیل اوضاع و احوال سازمان امنیت و اطلاعات کشور جالب، و شایسته تحلیلهای مفصلتر است.