نگاهی به زندگینامه شهدای گرانقدر هفتم تیر سال 1360 - شهید حجت‌الاسلام حاج شیخ غلامحسین حقانی

تاریخ انتشار: 03 تير 1403

با شکل‌گیری مبارزات انقلابی مردم در دهه چهل شمسی، وعظ و خطابه به عنوان یکی از ابزارهای مؤثر و دیرپای دینی بیش از گذشته در حیات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جامعه ایفای نقش کرد و وعاظی نیز که اساساً در این زمینه به روشنگری می‌پرداختند در صدر توجه مردم قرار گرفتند. در واقع آنان با ابلاغ دستورالعمل‌های مبارزه با رژیم پهلوی، به حرکت مردم در راستای خط مشی نهضت امام خمینی جهت می‌دادند. در این بین شهید حجت‌الاسلام غلامحسین حقانی از جمله وعاظ فعالی بود که منبرهایش در بیداری مردم نقش به ‌سزایی داشت. وی پس از انقلاب اسلامی نیز در مسیر مبارزه با دشمنان انقلاب و اسلام گام برداشت و در همین مسیر نیز به شهادت رسید.

*******

حجت‌الاسلام حاج شیخ غلامحسین حقانی، عضو دفتر حزب جمهوری اسلامی، نماینده امام خمینی و امام جمعه وقت بندرعباس چهارم فروردین 1320 شمسی در خانواده‌ای مذهبی در قم متولد شد. در همان اوان کودکی به همراه خانواده‌اش به تهران مهاجرت کردند و در جنوب شهر در حوالی دروازه غار در منزل کوچک و محقری ساکن شدند. سکونت در تهران مصادف با آغاز تحصیلات ابتدایی وی بود. پس از گرفتن مدرک ششم ابتدایی به جهت علاقه وافر خود و تشویق پدرش حجت‌الاسلام شیخ محمد حقانی که از روحانیون زاهد و خوشنام بود به فراگیری علوم اسلامی روی آورد .مقدمات و ادبیات عرب را در مدرسه علمیه مجتهدی تحت نظر آیت‌الله حاج شیخ احمد مجتهدی تهرانی فراگرفت و همزمان در حوزه علمیه مروی تهران نیز نزد پدرش به تلمذ پرداخت.
حجت‌الاسلام حقانی پس از طی مراحل اولیه تحصیل در آستانه قدم نهادن در سنین بلوغ برای افزایش دانسته‌های خود راهی قم شد و با بهره‌گیری از استعداد و هوش سرشار خود به سرعت سطوح مختلف علمی را گذراند و در ضمن آن از تهذیب نفس و تقویت بنیه معنوی خود نیز غافل نبود. همزمان تحصیلات متوسطه خود را در مدرسه دین و دانش قم تحت مدیریت شهید آیت‌الله دکتر سیدمحمد حسینی بهشتی به پایان رساند. وی در دوران تحصیل و طلبگی از محضر اساتید برجسته‌ای مانند امام خمینی (ره)، آیت‌الله سیدمحمد محقق داماد، آیت‌الله شیخ مرتضی حائری یزدی، آیت‌الله شیخ عباسعلی شاهرودی، آیت‌الله سیدمحمد باقر سلطانی، آیت‌الله سید محمدرضا گلپایگانی و استاد شهید آیت‌الله مرتضی مطهری بهره برد تا موفق به اخذ درجه اجتهاد گردید.[1]
وی همزمان با تحصیل به تدریس کتب دوره سطح حوزه نظیر رسائل و مکاسب شیخ انصاری (ره) پرداخت و سال 1340 ازدواج نمود. ثمره این ازدواج شش فرزند بود.

مؤسسه در راه حق و اصول دین
سال 1343 مؤسسه «در راه حق» به همت جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم و با حمایت مالی تعدادی از بازاریان متدین بازار تهران بنیانگذاری شد. پس از مدتی مؤسسه «اصول دین» نیز به آن پیوست.[2] این مرکز که شهید حقانی یکی از اعضای اصلی و مؤثر آن بود در ابتدا به منظور پاسخگویی به القائات و شبهاتی که از طرف مسیحیان مطرح می‌شد تأسیس شد و برای این منظور دو نوع نشریه منتشر می‌کرد. یک دسته نشریاتی که جنبه دفاعی داشت و در مقابل شبهات مسیحیت به دفاع از عقاید اسلامی می‌پرداخت؛ دوم نشریاتی که جنبه تبلیغی داشت و در قالب جزواتی با عنوان اصول دین، اعتقادات اسلامی را به نسل جوان آموزش می‌داد. این جزوات به طور رایگان برای متقاضیان در سراسر کشور ارسال می‌شدند. تا این که در اواخر دهه چهل در پی رواج تبلیغات مارکسیست‌ها در ایران و گرایش جوانان به افکار مارکسیستی و ماتریالیستی، مسئولان مؤسسه اقدام به چاپ نشریاتی در رد مارکسیسم، ماتریالیسم و مادیت نمودند.

مجمع علمی اسلام‌شناسی
در سال‌های اولیه دهه چهل شمسی شهید آیت‌الله دکتر محمد مفتح تشکیلاتی را با عنوان «مجمع علمی اسلام‌شناسی» راه‌اندازی نمود. این مجمع با تدوین و انتشار کتاب‌های متعدد در موضوعات متنوع دینی، تاریخی اجتماعی و سیاسی درصدد نمایان ساختن چهره اصیل و حقیقی دین مبین اسلام بود. در این مجمع فضلا، طلاب و اندیشمندانی که علاقمند به تألیف، تدوین و ترجمه در رشته‌های ذکر شده بودند، جمع شده و با نشر آثار خود به بخشی از سوالات مطروحه در آن زمان که در اذهان جوانان بی‌جواب مانده بود پاسخ داده و بخشی از خلا موجود در جامعه را برطرف نمودند. شهید حقانی یکی از اعضای اصلی و تأثیرگذار این مجمع بود که مشتاقانه و به طور منظم در جلسات آن شرکت می‌جست. کتاب «اسلام پیشرو نهضت‌ها» یکی از محصولات این مجمع به شمار می‌رفت. این کتاب توسط شهید حقانی و شهید محمد مصطفوی کرمانی تألیف و با مقدمه شهید مفتح منتشر و توزیع شد.

مبارزات سیاسی
با شروع نهضت امام خمینی (ره)، تاریخ انقلاب اسلامی شاهد حضور فعال شهید حقانی در امر مبارزه و فراز و نشیب‌های آن یود. وی با حضور در شهرهای مختلف همچون شیراز، بندرعباس، سمنان و... به یکی از سوژه‌های فعال و پرتحرک دستگاه امنیتی رژیم طاغوت تبدیل شد. این عالم بزرگوار با ایراد سخنرانی‌های اثرگذار، تشکیل جلسات مذهبی و ارتباط‌گیری گسترده با عناصر فعال سیاسی و مخالف رژیم در حد توان زمینه‌های بروز انقلاب اسلامی را فراهم نمود. وی در این عرصه تأثیر فراوانی از خود بر جای گذاشت و به همین علت چندین‌بار دستگیر، زندانی و تحت شکنجه‌های طاقت‌فرسا قرار گرفت.

ممانعت از منبر
شهید حقانی در رمضان سال 1344 برای تبلیغ معارف دینی و روشنگری راهی سمنان شد. گزارش ساواک سمنان در مورخه 23 / 10 / 1344 حاکی از آن است که حجت‌الاسلام حقانی علی‌رغم تذکر مسئولان ژاندارمری در مسجد لاکان در بخش سرخه سمنان به منبر رفته و ضمن ایراد مطالب انتقادی برای لغو تبعید امام خمینی و بازگشت وی دعا و دشمنانش را نفرین نموده است.[3] بر همین اساس ساواک از ادامه وعظ و سخنرانی ایشان جلوگیری کرد و به سرعت وی را از سمنان اخراج نمود.[4] متعاقب این اقدام، اداره کل سوم به موضوع حساس شده و با ارسال نامه‌ای به ساواک قم خواهان دریافت متن سخنرانی و بیوگرافی شهید حقانی شد.[5]
ساواک قم در پاسخ اظهار داشت:
»با این که تاکنون چندبار از طرف شهربانی قم به نامبرده بالا ابلاغ شده که در این ساواک حضور به هم رساند مع‌الوصف مشارالیه از مراجعه خودداری کرده و اظهار داشته که به ساواک مراجعه نخواهد کرد. در صورت حضور در این اداره بیوگرافی وی اخذ و تقدیم خواهد شد.»[6]

فعالیت در شیراز
به دنبال دستگیری شبکه‌ای از مبارزین سیاسی و مخالفین رژیم در شیراز که در پوشش جلسات مذهبی به فعالیت سیاسی می‌پرداختند و به توزیع اعلامیه و نوارهای سخنرانی امام خمینی مبادرت می‌نمودند، ساواک شیراز طی نامه‌ای به مرکز، خواهان دستگیری و بازداشت شهید حقانی شد تا از نحوه ارتباط وی با افراد شبکه مزبور و علت مسافرت‌های پی‌درپی وی به شیراز مطلع شود. [7]پاسخ به این نامه، اداره کل امنیت داخلی ساواک دستور دستگیری شهید حقانی را صادر نمود و ساواک شیراز در مورخه 15 / 2 / 1345 وی را دستگیر و روانه زندان کرد.[8]
در زندان پس از بازجویی‌های مکرر، پرونده وی را به اداره دادرسی ارتش فرستادند و خود وی پس از هفت روز با قید کفالت آزاد شد. اما از آن زمان تا مدت‌ها مسیر قم - شیراز را جهت شرکت در جلسات دادگاه طی کرد تا این که پنج سال بعد دادگاه تجدیدنظر ارتش او را به اتهام اقدام علیه امنیت داخلی مملکت به سه ماه حبس محکوم و راهی زندان قصر تهران نمود و شهید حقانی پس از طی دوران محکومیت‌اش در تاریخ 11 / 7 / 1350 آزاد شد.[9]

دیدار یار
در اواخر سال ۱۳۴۵ حجت‌الاسلام حقانی به همراه استاد خویش آیت‌الله حاج شیخ احمد مجتهدی تهرانی به قصد زیارت عتبات عالیات و دیدار با امام خمینی عازم آبادان شد و در آن جا با مساعدت آیت‌الله عبدالرسول قائمی موفق به عبور از مرز شدند.[10] وی در دیدار با امام خمینی ضمن ارائه گزارشی از وضعیت مبارزه در داخل با اخذ رهنمودهای لازم به کشور بازگشت. جریان این سفر از جمله موضوعاتی است که ساواک نسبت به آن حساس شد و در جلسات بازجویی در سال‌های بعد مطرح نمود.[11] و موجب شد که ساواک گذرنامه مسافرت به عراق[12] و عربستان سعودی[13] را برایش صادر نکرده و برای همیشه او را ممنوع‌الخروج کند.[14]

سخنان روشنگر
تسلط شهید حقانی به فن بیان و احاطه علمی بر مسائل روز، آگاهی نسبت به علوم اسلامی و آشنایی با مشکلات جوانان منجر به برپایی جلسات متعدد سخنرانی توسط ایشان شد. اطلاع ساواک از این موضوع باعث گردید وی غالباً تحت نظر بوده و تمامی تحرکاتش گزارش شود. بیان مطالب انتقادی نسبت به وضعیت فرهنگی - اجتماعی جامعه،[15] انتقاد به دولت‌های استکباری،[16] مخالفت با برنامه‌های ضداخلاقی رژیم،[17] تشویق مردم به مداخله کردن در امور سیاسی،[18] و پاسخ به شبهات اعتقادی جوانان از جمله محورهایی بود که محتوای گزارش‌های ساواک از سخنرانی‌های ایشان را تشکیل می‌داد:
»در جلسه‌ای که شب جمعه مورخ 24 / 11 / 53 در مسجد کوفه بندرعباس تشکیل گردیده بود، نامبرده بالا به عنوان سخنران اظهار داشت: امشب در باره سوالی که شده «چرا رادیو و تلویزیون حرام است» بحث می‌کنم. وی اظهار داشته وقتی رادیو و تلویزیون اختراع شد، هدف این بود که از این وسیله برای کارهای درست استفاده شود، نه به طور غیر صحیح. متأسفانه برنامه رادیو و تلویزیون ما خیلی خراب است و آموزنده نیست و دست‌هایی در پشت پرده وجود دارد که باعت خرابی برنامه‌های آن شده است...»[19]

مخالفت با رژیم صهیونیستی
یکی از موضوعاتی که رژیم شاه روی آن حساسیت ویژه‌ای داشت، حمله روحانیون مبارز به رژیم اشغالگر قدس و حمایت از مبارزات مظلومانه مردم فلسطین بود. ساواک در این باره وظیفه داشت که به روحانیون تذکر شدید داده تا آنها را از وارد شدن به این موضوع باز دارد. ساواک شیراز در گزارش به مرکز در مورخه 1346 /3 /19اعلام داشت:
»ساعت 21 جاری شیخ عزیزالله محمدی فرزند کرمعلی اهل اراک در مجلس سوگواری مسجد نو ضمن دعا به (امام) خمینی مردم را علیه اسرائیل تحریک و اعلام جهاد داده، نامبرده بلافاصله دستگیر و تحت بازجویی است...»[20]
چند روز پس از ارسال خبر فوق ساواک شیراز طی گزارش دیگری چنین اعلام داشت:
»نامبرده بالا (شیخ غلامحسین حقانی) در جریان منبر رفتن عزیزالله محمدی جزو محرکین بوده که در تاریخ 23 / 3 / 1346 به یزد مسافرت نموده است...»[21]همین اندازه داخل شدن به قضیه فلسطین و رژیم اشغالگر قدس کافی بود تا دستور احضار شهید حقانی صادر شود.22] وی که خود به این موضوع آگاه بود، بلافاصله شیراز را ترک کرد. البته ساواک مدت‌ها در تعقیب وی بود تا این که پس از چند ماه موفق به شناسایی و احضار وی شد و او را تحت بازجویی قرار داد.[23]

جشن‌های 2500 ساله
در جریان برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ ساله که طی آن رژیم شاه با صرف هزینه هنگفتی درصدد فرهنگ‌سازی در میان مردم در راستای حمایت از اقدامات و عملکرد خود بود، ساواک مرکز با ارسال نامه‌ای از ساواک قم و فارس خواست که طی برگزاری جشن‌ها با تمام امکانات از قبیل کنترل مکاتبات، تلفن و ایجاد تیم تعقیب و مراقبت در جریان تمامی تحرکات شهید حقانی باشند.[24]

مقاومت در زندان کمیته مشترک ضدخرابکاری
جمع‌آوری اخبار، وقایع و کلیه تحرکات سیاسی صورت گرفته علیه رژیم در حوزه علمیه قم برای یکی از مرتبطین با سازمان مجاهدین خلق ایران جهت ارسال به خارج از کشور، اتهامی بود که به واسطه آن حکم دستگیری شهید حقانی در شهریور سال ۱۳۵۲ صادر شد. مأموران ساواک به سرعت درصدد دستگیری وی برآمدند. ولی مسافرت‌های متعدد وی به شهرهای مختلف از جمله بندرعباس مانع از دستگیری‌اش شد. ولی با این وجود سرانجام ساواک قم در اوایل سال ۱۳۵۴ موفق به شناسایی و دستگیری او شدند. منزل وی مورد بازرسی قرار گرفت و بلافاصله روانه زندان کمیته مشترک ضدخرابکاری گردید و همزمان دستور بازداشت موقتش توسط بازپرس شعبه یک دادستانی ارتش صادر شد. وی مدت شش ماه در کمیته مشترک ضد خرابکاری تحت وحشیانه‌ترین شکنجه‌ها قرار گرفت.[25] کثرت اوراق بازجویی بیانگر جلسات متعدد و شکنجه‌ای بود که در فواصل بازجویی‌ها نسبت به وی اعمال شده است.
سفر غیرقانونی به عراق و دیدار با امام خمینی، ایراد سخنرانی انتقادی در شهرهای مختلف، فعالیت‌های گسترده فرهنگی سیاسی در بندرعباس، دیدار با روحانیون تبعیدی و تهیه اخبار مدرسه فیضیه برای ارسال به خارج از کشور از جمله مواردی بود که در جلسات بازجویی مطرح شده و از وی پیرامون آن‌ها توضیح خواسته شد.
همچنین علاوه بر موارد ذکر شده، یکی دیگر از اقدامات و فعالیت‌های سیاسی شهید حقانی که شکل علنی داشت و در جلسات بازجویی وی نیز به آن پرداخته شد،[26] امضا و توزیع اعلامیه‌های بسیار در رابطه با امام خمینی و جریانات سیاسی مختلف به مناسبت‌های مختلف بود. نامه جمعی از علمای تهران به امیر عباس هویدا (نخست‌وزیر) در اعتراض به ادامه تبعید امام خمینی 14 / 12 / 43، [27] نامه فضلا و محصلان حوزه علمیه قم به امام خمینی ره در پی انتقال معظم‌له از ترکیه به نجف اشرف در مهرماه 1344،[28] اعلامیه محصلین حوزه علمیه قم به مناسبت سالگرد شهدای مدرسه فیضیه در مورخ 25 / 11 / 44،[29] نامه فضلا و محصلان حوزه علمیه قم به مراجع عظام ایران و عراق در باره بازداشت جمعی از فضلای حوزه علمیه قم در فروردین 1345،[30] اعلامیه جمعی از علما و اساتید حوزه علمیه قم به مناسبت فرارسیدن نیمه شعبان 1398، [31] اعلامیه جمعی از علما و روحانیون حوزه علمیه قم در باره حمله مزدوران رژیم شاه به مردم در مرداد 1357،[32] پیام جمعی از فضلا و استادان حوزه علمیه قم به کارکنان شرکت نفت پس از اعتصاب آنان در مورخه 1 / 9 / 55،[33] نامه جمعی از علما و اساتید حوزه علمیه قم به آیت‌الله سیدابوالقاسم خویی در آذر 1357،[34] اعلامیه جمعی از فضلا و اساتید حوزه علمیه قم در رابطه با آیت‌الله سیدابوالقاسم خویی در آذر 1357 [35] و تلگرام جمعی از فضلا و استادان حوزه علمیه قم به رئیس‌جمهور فرانسه والری ژیسکاردستن در مورد اقامت امام خمینی در فرانسه در مورخ 1357 /9 /18، اهم این اعلامیه‌ها، پیام‌ها و نامه‌ها را تشکیل می‌داد.
در نهایت نیز به حکم اداره دادرسی ارتش، وی به اتهام اقدام علیه امنیت کشور به دوازده سال حبس محکوم شد و دوران محکومیتش را در زندان‌های قصر و اوین گذراند. شهید حقانی به جهت داشتن روحیه مبارزاتی در زندان نیز دست از تلاش و کوشش برنداشت و با طرح مباحث اعتقادی و سیاسی در میان زندانیان به روشنگری پرداخت و آشنایی عمیق ایشان با جریانات مختلف منجر به اتخاذ موضع‌گیری‌های صحیح و مناسب نسبت به جریان‌های التقاطی درون زندان شد.

آزادی از زندان
با روند مبارزات اسلامی مردم به رهبری امام خمینی و با روی کار آمدن دموکرات‌ها در آمریکا، آن‌ها برای ادامه سیاست‌های استعماری خود تاکتیک جدیدی را برنامه‌ریزی نمودند. جیمی کارتر رئیس‌جمهور تازه بر مسند نشسته امریکا چند محور را در سیاست خارجی خود مطرح کرد که یکی از آن‌ها توجه به حقوق بشر بود. دستگاه حاکمه ایران نیز به دلیل سرسپردگی‌اش به امریکا متأثر از این طرح‌های امریکایی مجبور شد تا فضای باز سیاسی فراهم کند. برای مثال ساواک در یک چرخش ناگهانی شروع به اعمال تغییرات بسیار در مدیریت‌ها، اداره زندان‌ها و برقراری گفت ‌و شنود با زندانیان نمود. به طوری که در اواخر سال ۱۳۵۵ دستورات مفصلی برای کم‌کردن فشار بر زندانیان و در اختیار نهادن برخی امکانات رفاهی صادر نمود. تقریباً دستگیری‌های وسیع، محکومیت‌های سنگین و اعدام‌ها متوقف شدند و بسیاری از زندانیان نیز مورد عفو قرارگرفتند.[36] در اجرای سیاست مذکور و به دلایل دیگری از جمله شروع برخی از اعتراضات و برپایی تظاهرات در تهران، رژیم شاه در اواخر مرداد سال ۱۳۵۶ شهید حقانی را که نزدیک به سی ماه از بازداشت‌اش می‌گذشت، مورد عفو قرار داد و او را آزاد کرد.

در آستانه انقلاب اسلامی
از آغاز زمزمه حضور امام خمینی در ایران، شهید حقانی با شخصیت‌هایی چون شهید آیت‌الله دکتر بهشتی، شهید مطهری، مقام معظم رهبری و حجت‌الاسلام هاشمی رفسنجانی ارتباط داشت و جلساتی نیز در این زمینه تشکیل شد تا برای ورود حضرت امام به کشور برنامه‌ریزی لازم صورت گیرد. هنگامی که بختیار فرودگاه‌های کشور را به روی امام خمینی بست، وی به همراه روحانیت مبارز تهران در دانشگاه متحصن شد و در عین حال به دلیل ارتباط مستمر با جوانان توانست بسیاری از آنان را برای امور مختلف بسیج نماید. وی در زمان تشکیل کمیته استقبال از امام به عنوان یکی از اعضای این کمیته به انجام وظیفه پرداخت.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی شهید حقانی به همراه جمعی از علما و فضلای حوزه علمیه قم جهت سازماندهی روحانیت در سراسر کشور دفتر تبلیغات اسلامی قم را تأسیس نمودند و سرپرستی آن را تا قبل از نمایندگی مجلس شورای اسلامی عهده‌دار بود.
وی مدتی به عنوان نماینده امام و ریاست دادگاه و حاکم شرع در استان‌های سیستان و بلوچستان و هرمزگان به انجام وظیفه پرداخت. همچنین به درخواست مردم از سوی امام خمینی به عنوان اولین امام جمعه بندرعباس منصوب شد. عملکرد ایشان در آن مقطع زمانی در بندرعباس بسیار ارزنده بود.
مقام معظم رهبری در این باره می‌فرمایند:
»از قبل از انقلاب در همین شهر مردم مؤمن، جوانان پرشور، در خط انقلاب و امام، اقدامات مؤثری داشتند که به جاست من از شهید حقانی، آن روحانی سخت‌کوش و علاقه‌مند که مقداری از عمرخود را در این جا گذراند و قبل از انقلاب مبارزاتی را کرد، یاد کنم.»[37]
شهید حقانی در اولین دوره مجلس شورای اسلامی به عنوان نماینده مردم بندرعباس برگزیده شد. وی از جمله نمایندگان فعال به شمار می‌رفت.
ایشان علاوه بر این فعالیت‌ها برای انجام فعالیت‌های فرهنگی - تبلیغی و ایجاد جبهه متحد فرهنگی تبلیغی نیروهای خط امام در مقابل جریان انحرافی لیبرال‌ها در اردیبهشت سال ۱۳۵۹ شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی را تأسیس نمود که یکی از اقدامات آن‌ها اعزام سفیران تبلیغی به کشورهای مختلف جهان بود. در همین راستا وی موفق شد به مناسبت دومین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، 20 هیئت را به حدود ۳۰ کشور جهان بفرستد تا پیام انقلاب را به گوش جهانیان برسانند. خود وی نیز در رأس هیئتی به کشورهای یمن شمالی، یمن جنوبی، عربستان سعودی، لبنان و سوریه سفر نمود. به پیشنهاد آیت‌الله محمد امامی کاشانی این شهید مبارز به همراه تعداد دیگری از فضلای حوزه علمیه قم از طرف امام خمینی به عنوان اعضای شورای عالی تبلیغات اسلامی منصوب شدند. این شورا بالاترین مقام تصمیم‌گیرنده کشور در امر تبلیغات بود. دغدغه خاص وی نسبت به نشر و گسترش فرهنگ اسلامی منجر به تشکیل سازمان تبلیغات اسلامی گردید. با تشکیل سازمان، وی از سوی شورای عالی تبلیغات اسلامی به ریاست آن سازمان برگزیده شد.
ایشان در کنار این فعالیت‌ها به تدریس دروس حوزوی و برگزاری جلسات مختلف اعتقادی و سیاسی در حزب جمهوری اسلامی و دانشگاه تربیت معلم نیز اشتغال داشت.

شهادت
سرانجام حجت‌الاسلام حقانی در هفت تیر ۱۳۶۰ در سن چهل سالگی پس از دوره‌ای سرشار از مجاهدت و مبارزه در انفجار دفتر مرکزی حزب جمهوری اسلامی به همراه جمعی دیگر از یاران راستین امام خمینی به درجه رفیع شهادت نائل آمد و پیکر مطهرش پس از تشییع با شکوهی در شیخان قم به خاک سپرده شد.

پی‌نوشت‌ها

[1] - کتاب یاران امام به روایت ساواک (34) شهید حجت الاسلام حاج شیخ غلامحسین حقانی، مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1384، بخش اسناد، سند مورخ 17 / 9 / 54 شماره 6895 / 312.

[2] زندگی‌نامه آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی، پرتو ولایت، ص 242.

[3] کتاب یاران امام به روایت ساواک، شهید حجت الاسلام حاج شیخ غلامحسین حقانی، سند مورخ 17 / 11 / 44، شماره 3428 / 14هـ، ص 4.

[4] همان، سند مورخ 23 / 10 / 44، شماره 3220 / 14هـ، ص 1.

[5] همان، سند مورخ 11 / 11 / 44 شماره 54782، ص 3.

[6] همان، سند مورخ 22 / 12 / 44 شماره 2668 / ق م، ص 5.

[7] همان، سند مورخ 25 / 1 / 45، ص 9.

[8] همان، سند مورخ 17 / 2 / 45 شماره 176، ص 31.

[9] همان، سند مورخ 18 / 7 / 50 شماره 52905 – 6154481 – 120، ص 185.

[10] همان، سند مورخ 17 / 1 / 46 شماره 14079 / 316، ص 90.

[11] همان، سند مورخ 30 / 7 / 54 شماره 4097 / ک، ص 243.

[12] همان، سند مورخ 27 / 8 / 47، ص 147.

[13] همان، سند مورخ 27 / 9 / 48 شماره 4749 / 316، ص 155.