عطاءالله خسروانی

سال انتشار: 1396

تعداد صفحات: 488

شابک: 978-600-149-100-9

قیمت: 700000 ریال

رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک (30): عطاءالله خسروانی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی،1396

مرکز بررسی اسناد تاریخی در راستای انتشار اسناد برجای مانده از ساواک اقدام به چاپ اسناد مربوط به عطاءالله خسروانی(زندگی:1298-1384ش) کرده است. عطاءالله خسروانی، در کابینه های علی امینی، اسدالله علم، حسنعلی منصور و امیرعباس هویدا به عنوان وزیر کار (طی سال های1340-1347ش) فعالیت می کرد. وی پس از آن یک دوره کوتاه مدت وزارت کشور را نیز تجربه کرد(1347-1348)از دیگر سوابق کاری خسروانی می توان به دبیرکلی وی در حزب ایران نوین (از مرگ حسنعلی منصور در 1343تا استعفا از این پست در سال 1348ش) اشاره کرد. سوابق و پیشینه عطاءالله خسروانی، توجه جدی تر به زندگی و فعالیت های وی در رژیم پهلوی را طلب می کند؛ از این رو انتشار کتاب عطاءالله خسروانی در مجموعه رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، می تواند خبر مسرت بخشی برای علاقه مندان و پژوهشگران تاریخ انقلاب اسلامی و تاریخ عصر پهلوی باشد.

این کتاب از چند بخش زیر تشکیل شده است:

• سخن ناشر(صفحات هفت تا نه)
• زندگینامه (صفحات نه تا بیست و هفت) مصحح کتاب در این بخش از اسناد (سندهای مجموعه حاضر و برخی اسناد منتشر شده چون اسناد حزب ایران نوین) و خاطرات عطاءالله خسروانی( طرح خاطرات شفاهی ایران، مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه هاروارد) استفاده کرده و روایتی خطی از زندگی خسروانی را به خواننده ارائه کرده است.
• اسناد (تصاویر و متن؛ صفحات 1-434)
• فهرست اعلام (صفحات 435-449)
• تصاویر ( نه عکس، صفحات451-458)

• اسناد: محدوده سالشمارانه

اسناد این مجموعه با سندی به تاریخ 9 / 2 / 1338 آغاز می شود.(همان،سندشماره:2607،ص1) این سند فهرست عرض وزارت کار-دوره جمشید آموزگار-است. خسروانی در این زمان معاونت وزارتخانه کار و اموراجتماعی را عهده دار بود و پس از آن عهده دار سمت های مهمی چون وزارت کار و اموراجتماعی، وزارت کشور و دبیرکلی حزب ایران نوین شد. آخرین سندهای این مجموعه به مهرماه 1357 تعلق دارند؛(صفحه434) سالها از کناررفتن خسروانی از وزارت کار و دبیرکلی حزب ایران نوین (1348ش)می گذشت و وی طی این سالها دیگر پست و مسئولیت مهمی نداشت. دو سند آخر یکی پیام تبریک خسروانی است به مناسبت تولد فرح پهلوی (سند مورخه26 / 7 / 1357) و دیگری پاسخ حسین نصر-رئیس دفتر مخصوص فرح به این پیام خسروانی (سندشماره 10891-77، تاریخ:29 / 7 / 1357) در فاصله این دو سند نخستین و پایانی به راستی می توان فراز و فرود عطاءالله خسروانی را مشاهده کرد.

• تنوع اسناد

طیف و گستره وسیعی از اسناد،به این مجموعه گوناگونی و رنگارنگی بخشیده اند. این تنوع در فرم و ساختار برای خواننده علاقه مند و پژوهشگران تاریخ جالب خواهد بود. بی گمان میزان درستی و نادرستی اخبار این اسناد نیز متفاوت است و خود محتاج به نقد سند (نقد شکلی و محتوایی) خواهد بود. گرچه این اسناد از نظر سازمان اطلاعات و امنیت کشور، دارای ارزش بوده اند اما می توان آنها را در دو دسته اسناد امنیتی و اسناد غیرامنیتی دسته بندی کرد.

• اسناد امنیتی

 در اینجا منظور از اسناد امنیتی، اسنادی هستند که در سازمان اطلاعات و امنیت کشور(ساواک) تهیه شده اند. این اسناد مشخصاً با خسروانی و فعالیت ها، جایگاه و نقش وی در پیوند بوده اند. این اسناد را می توان به گونه هایی چون گزارش اطلاعات داخلی(سندشماره1497 / ن-300، تاریخ:15 / 12 / 1342، همان، ص30) گزارش ها (نک: سندمورخه5 / 12 / 1344، ص117) خلاصه گزارش ها (سندشماره528، تاریخ:17 / 2 / 1345، ص132) مکاتبات درون سازمانی ساواک(سندشماره10487 / 20الف،تاریخ:12 / 5 / 1344،ص79، سندشماره14343 / 20الف، تاریخ:10 / 6 / 1344، صفحات80-81) و گزارش تولید شده برپایه بولتن شهربانی (همان، ص403) تقسیم بندی کرد. بیشترین میزان فراوانی مربوط به گزارش اطلاعات داخلی است.

 برخی از این سندها اطلاعاتی را درباره منبع خبر آورده اند.(نک:سند مورخه13 / 7 / 1344، همان، ص92) برخی گزارش های اطلاعات داخلی نتیجه گفتگوی مأمور نفوذی ساواک با افراد بوده است(نک:سندمورخه:9 / 1 / 1344، ص55)این اسناد گاه شایعات موجود و شنیده ها را انعکاس داده اند. این شایعات پیرامون تغییرات در وزرای کابینه، تغییر دولت ها (نک: سندشماره5096 / 326، تاریخ:19 / 91343، همان، ص41، سندشماره:7046 / 326، تاریخ:14 / 10 / 1343، ص42، سندشماره27638 / 20الف، تاریخ: 19 / 11 / 1344، ص110) و گزارش هایی از فعالیت های حزب ایران نوین (سندشماره452 / 321، تاریخ:11 / 9 / 1342،ص27) هستند.

• اسناد غیرامنیتی

نظر به سوابق اداری خسروانی بخشی از اسناد این مجموعه را اسناد اداری شکل می دهند. این اسناد در محیط های اداری چون وزارتخانه ها شکل گرفته اند و شامل مکاتبات اداری،احکام انتصابات (نک: سند مورخه:2 / 3 / 1338، همان، ص3، سندشماره276 / ک / 5564، تاریخ:23 / 3 / 1338، ص5، سندشماره4026، تاریخ: 25 / 7 / 1339، ص20) و پرسشنامه های استخدامی(نک: همان، صفحات11-13) هستند.

پیام های تبریک (مانند تبریک روز تولد فرح پهلوی؛ نک: سند مورخه26 / 7 / 1346، همان، ص272، سند مربوط به پیام تبریک به مناسبت تولد شهناز پهلوی، همان، ص416، نیز نک: صفحات425425 ،432و434) با جایگاه اداری خسروانی (به عنوان وزیر کار) در ارتباط هستند و در این دسته از اسناد قرار می گیرند. پیام تبریک سپهبد نعمت الله نصیری به خسروانی درباره انتصاب وی به پست وزارت کشور(همان، ص325، نیز نک: صفحات422، 432 و 433) و نامه وزارت امورخارجه به وزیر کشور مبنی بر دعوت رسمی سفارت عراق از وی برای سفر به آن کشور نیز از همین دست است.(سندشماره 1 / 9، تاریخ:27 / 11 / 1347، صفحات365-366، سندشماره23456، تاریخ:1 / 2 / 1347، ص368) همچنین فرم مربوط به فعالیت در باشگاه ورزشی شاهنشاهی نیز در زمره اسناد غیرامنیتی قرار می گیرد.(همان، ص417)

مکاتبات درون سازمانی حزب ایران نوین(سند مورخه28 / 10 / 1346، ص292)، اطلاعیه ها، اعلامیه ها و شکایات افراد علیه خسروانی(نک: همان، صفحات134-135، نیز صص154-155، 156، اطلاعیه مورخه13 / 6 / 1345، صفحات158-160)و برخی اخبار مندرج در روزنامه ها و نشریات (مثلا خبر مستخرجه از روزنامه کیهان شماره6139، تاریخ:17 / 10 / 1342، همان، صفحات28-29، خبر مستخرجه از روزنامه اطلاعات، شماره11373، تاریخ:9 / 2 / 43، ص35) نیز به اسنا غیرامنیتی گستردگی و تنوع داده اند. یکی از بخش های جالب اسناد گونه اخیر، محصول کاوش های ساواک درباره نوشته های پیشین خسروانی و دوستانش در روزنامه افکار ایران (در سالهای1322و1323ش) است. این نوشته ها علیه رضاشاه و برگی سیاه در کارنامه خسروانی تلقی می شد.(نک: گزارش مورخه30 / 9 / 1345، صفحات203-212)

• محتوا و اهمیت اسناد

اسناد این مجموعه بخشی از سیستم اداری کشور را بازتاب بداده اند.این امر به ویژه درباره انتصاب خسروانی در وزارت کار(سند شماره2607،تاریخ:9 / 2 / 1338،ص1، سند مورخه:2 / 3 / 1338،ص3، سندشماره835 / م، تاریخ: 17 / 6 / 1338، ص6، سندشماره:4026،تاریخ:25 / 7 / 1339، ص20، سندشماره 1449، تاریخ:23 / 2 / 1340، ص22)و برخی پرسشنامه های اداری(همان، صفحات11-13) به خوبی آشکار است. سند شماره15938 / 20الف، تاریخ:31 / 6 / 1344 (همان، ص82)بخشی از فساد موجود در سیستم اداری رژیم پهلوی را بازتاب داده است.(نیز نک: سندشماره16766 / 20الف، تاریخ:10 / 7 / 1344، ص83، در سند شماره2892 / 20ه، تاریخ8 / 7 / 1346، ص259، اشاره شده است که در روزهای اخیر حزب ایران نوین مرکز زد و بندهای انتخاباتی است.)

با کمک این اسناد می توان فعالیت ها و جایگاه خسروانی در حزب ایران نوین را پیگیری کرد. (سندمورخه13 / 12 / 1343، همان، ص50، سندمورخه2 / 5 / 1344 درباره محبوبیت خسروانی، ص72، سندشماره25108 / 322،تاریخ:4 / 5 / 1344، ص74، سندشماره389 / 300الف، تاریخ: 19 / 4 / 1345، صفحات 142-144، سندشماره9994 / 20ه، تاریخ:6 / 5 / 1345، ص152) این اسناد همچنین می توانند بر اوضاع حزب ایران نوین (سندشماره322، تاریخ:31 / 4 / 1344،صفحات70-71، سندمورخه11 / 8 / 1344، ص106، برای دیدن اخباری در باره فعالیت فراکسیون پارلمانی حزب ایران نوین نک: سندشماره2171 / 300الف، تاریخ:3 / 12 / 1344، صفحات115-116، درباره سازمانان جوانان این حزب نک: سندشماره834 / 300الف، تاریخ:15 / 8 / 1345، صفحات 189-190،سند مورخه4 / 12 / 1345،صفحات228-229،درباره برگزاری کنگره حزب،نک:سندشماره 5044 / 16ه2، تاریخ:7 / 3 / 1346،صفحات240-247)و احزاب دیگر چون حزب مردم(نک:سندشماره27243 / 20ه5، تاریخ: 11 / 11 / 1345، صفحات217-218، سند شماره32908 / 20ه8، تاریخ:7 / 10 / 1347،صفحات 350-352) پرتوی بیفکنند.این اسناد همچنین گزارش هایی از فعالیت های بهاییان را به خواننده ارائه می کنند. (سندشماره411 / 300، تاریخ:19 / 8 / 1344، ص107و سندشماره3131 / 300الف، تاریخ:26 / 11 / 1344، ص113)

خوانندگان مشتاق، پژوهشگران تاریخ انقلاب اسلامی و کاوشگران تاریخ ایران دوره پهلوی این اسناد را به مثابه آیینه اوضاع ایران در دهه های چهل و پنجاه خورشیدی خواهند یافت. از مجرای آن با اوضاع اداری آشنا خواهند شد، زد و بندها، ارتشا و دیگر فسادهای سیستم را خواهند دید؛ فعالیت های احزاب را به نظاره خواهند نشست ، پابه پای مردم آن سالها با شایعات مداوم تغییرکابینه ها و مشاجرات بیهوده سیاسی همراه خواهند شد و سرانجام شناخت بیشتری از رژیم پهلوی و ویکی از رجال آن عصر بدست خواهند آورد.

تعداد مشاهده: 8528