مروری بر زندگی مبارزاتی شهید حجت‌الاسلام سید مجتبی نواب صفوی
تاریخ انتشار: 26 دي 1402
شهید سیدمجتبی نواب صفوی پس از بازگشت از نجف به ایران به عزم مبارزه با احمد کسرویتولد و تحصیلات
شهید والا مقام حجت‌الاسلام و المسلمین سید مجتبی میرلوحی تهرانی معروف به نواب صفوی در سال 1303 ش. در خانی‌آباد از محله‌های جنوبی در تهران به دنیا آمد. وی از جانب مادر از دودمان صفویه، و از طرف پدر به سادات معروف میرلوحی اصفهان نسبت می‌رساند.[1]
حجت‌الاسلام و المسلمین سید جواد پدر سید مجتبی نیز روحانی اصیل و فاضل و غیرتمند از خاندان عترت و طهارت بود که در سال 1314 بر اثر فشار رژیم رضاشاه مجبور به تغییر لباس شد و در دادگستری به کار حل و فصل مردم پرداخت، چندی نمی‌گذرد که به سبب درگیری با علی‌اکبر داور وزیر دادگسترى[2] - سال 1315 یا 1314 - گوش وزیر را با سیلى خود آشنا مى‌سازد. بنابر این روانه زندان شد و به مدت سه سال در حبس ماند[3] و در نهایت در داخل همان زندان، با وضع مشکوکی جان سپرد. در طول زندانی شدن وی، سرپرستی همسر و فرزندانش بر عهده برادر همسرش سید محمود نواب صفوی که مردی با فضیلت بود، قرار گرفت و پس از مرگ سید جواد نیز، آنها همچنان تحت تکفل وی باقی ماندند. در این زمان سید مجتبی میرلوحی دوران تحصیلات ابتدائی‌اش را در دبستان حکیم نظامی تهران گذراند و سپس وارد دبیرستان صنعتی آلمانی‌ها شـد.[4]
تحصیلات حوزوی
سید مجتبی همزمان با تحصیلات کلاسیک، در مسجد قندی خانی‌آباد و مدرسه مروی، بـه فـراگیری عـلـوم حوزوی پرداخت. وی در فرصت‌های مناسب، محصلین دبیرستان آلمانی‌ها را دور خـود جـمع می‌کرد و برای آنها از اسلام و تعلیمات مذهبی سخن می‌گفت. سید مجتبی در زمان تحصیل در آن مدرسه نظاره‌گر اموری در جامعه بود که با آرمان‌های اسلامی سازگار نبود، لذا روزی در جمع دانش آموزان، به بیان وضعیت اسفبار جامعه پرداخت و آنها را به راهپیمایی به سوی مجلس برای احقاق حقوق اجتماعی‌شان فرا خواند.[5] پس از سخنرانی وی، محصلین مدرسه صنعتی به خیابان‌ها ریختند، سپس به طرف مدرسه ایرانشهر و از آن جا به طرف دارالفنون رفته و با تعطیل کردن این مدارس، به طرف مجلس حرکت کردند. بدین ترتیب تظاهرات وسیعی توسط دانش‌آموزان علیه دولت برپا شد.[6]
سید مجتبی نواب صفوی با اتمام تحصیلاتش در مدرسه صنعتی به استخدام شرکت نفت درآمد[7] و پس از مدت کوتاهی به آبادان منتقل شد. وی در شرکت نفت آبادان نیز با برگزاری جلساتی برای کارگران تلاش می‌کرد که آنها را به وظایف دینی و اسلامی خودشان آشنا سازد. در خلال همین فعالیت‌ها روزی وی شاهد سیلی خوردن یک کارگر ایرانی به دست یک مهندس انگلیسی بود. این حادثه شدیداً احساسات دینی او را جریحه‌دار کرد چنان که ضمن دلجویی از آن کارگر با ایراد سخنرانیِ ضد انگلیسیِ خود، دیگر کارگران را علیه انگلیسی‌ها برانگیخت. به طوری که کارگران با حمله و مداخله مأمورین نظامی، جمعی دستگیر و نواب صفوی که تحت تعقیب قرار گرفته بود، با فرار به عراق، راهی نجف اشرف شد. این حرکت در حقیقت آغاز مبارزه ضد انگلیسی و ضد استکباری نواب صفوی بود.[8]
در حوزه نجف
سید مجتبی که علوم مقدماتى را در تهران فرا گرفته بود، در نجف به دنبال اساتیدى بود که سطوح عالى را از آنان بیاموزد. بنابر این فقه و اصول، تفسیر قرآن و اصول سیاسى و اعتقادى را از آیات عبدالحسین امینى، حاج‌آقا حسین قمى و آقاشیخ محمد تهرانى فرا گرفت. وی از این سه استاد گرانقدر علاوه بر علوم متداول حوزه، اصول فلسفه سیاسى اسلام را آموخت و با فقه سیاسى اسلام آشنا شد.[9] همچنین معالم را نزد شهید محراب آیت‌الله سیداسدالله مدنی گذراند.[10]
بازگشت به ایران و مبارزه با سید احمد کسروی[11]
به گفته شهید مهدی عراقی: «نواب صفوی در نجف مشغول خواندن درسش بود که یکی از این کتاب‌های (احمد) کسروی به دستش رسید که توهین به امام جعفر صادق(علیه‌السلام) کرده بود. بعد از مطالعه کتاب، کتاب را پهلوی دو تن از مراجع نجف می‌آورد و نظر آنها را می‌خواهد. یکی علامه امینی صاحب کتاب الغدیر و یکی هم حاج‌آقا حسین قمی، که هر دو از اساتید ایشان بودند... آقای قمی وقتی کتاب را مطالعه می‌کند، حکم ارتداد نویسنده را اعلام می‌کند، اما آقای امینی متوجه می‌شود که منظور سید از این سؤال چیست. توصیه می‌کند که شما اینجا به درسِتان ادامه بدهید...»[12] محمدرضا نیکنام از یاران شهید نواب نیز نقل می‌کند: «در یکی از روزها عده‌ای از علما در منزل مرحوم آیت‌الله امینی جمع شدند و راجع به کسروی صحبت کردند و نظریه آنان ارتداد چنین کسی بود. شهید نواب صفوی می‌فرمود که من در آنجا بودم و سخنان علما را استماع می‌کردم. در پایان سخنان آنها برخاسته و به ایران حرکت کردم.»[13]
روایتی دیگر نیز حکایت از آن دارد که سید جوان، فتوای قتل کسروی را از آیت‌الله سید محمدتقی خوانساری گرفت و شیخ محمد آقای تهرانی او را آماده کرد تا به تهران آمده کسروی را ترور نماید.[14] به هر حال بعد از تصمیم نواب مبنی بر بازگشت به ایران، علماى نجف نیز با تمام خلوص هزینه‌ى سفر نواب را تهیه کردند. سیزده دینار را شهید آیت‌الله سید اسدالله مدنى، دو دینار را آیت‌الله سید ابوالقاسم خویى و «50 تومان هم یکى دیگر از علماى عالى‌مقدار نجف براى خرج سفر ایشان پرداختند.»[15] از این‌رو سید مجتبی به نمایندگى از طرف حوزه‌ى علمیه به ایران آمده و پس از انجام استقبال‌هایى در مسیر راه، به تهران وارد می‌شود تا بساط کسروى را جمع کند.[16]
هنگامی که سید به تهران رسید، آیت‌الله سید محمود طالقانی به او پیشنهاد کرد پیش از هر گونه اقدام نخست به گفتگو و مجادله با کسروی بپردازد. سید مجتبی نیز این پیشنهاد را پذیرفت و در باشگاه «باهماد آزادگان»[17] به سراغ کسروی رفت تا با او بحث و گفتگو کند.[18] کسروى در همان جلسه‌ى اول و در مقابل استدلال ساده، اما شیوا و منطقى نواب صفوى در ماند و با ساختن آیه‌اى «لاتُکرموا امواتَکم» مردگان خود را گرامى ندارید، پاسخ داد. نواب به او متذکر شد که چنین آیه‌اى در قرآن نیست و کسروى عذر آورد که شوخى کردم.[19] چند روز بدین منوال گذشت، ولی نتیجه این شد که از این روش به جایی نمی‌رسند و سید وقتی دید کسروی به گفتگوی منطقی توجهی ندارد، با اتمام حجت جلسه را ترک کرد و گفت: «من به تو اعلام می‌کنم از این ساعت وظیفه‌ام نسبت به تو تغییر می‌کند و از طریق دیگری با تو برخورد می‌کنم و تو را به عنوان یک مانع بر سر راه مذهب و حتی مملکتم می‌دانم.»[20]سرانجام با کمک مالی آیت‌الله حاج شیخ محمدحسین طالقانی، امام جماعت مسجد ظهیرالاسلام اسلحه‌ای کمری تهیه کرد و به سراغ کسروی رفت.[21] سید مجتبی در هشتم اردیبهشت ماه سال 1324[22] کسروى را در میدان حشمت‌الدوله هدف قرار مى‌دهد. امّا به علت فرسودگى اسلحه موفقیت حاصل نمى‌شود.[23] نواب که از کارآیی طپانچه‌اش مأیوس شده بود با کسروی دست به گریبان شده و سر او را محکم به لبه‌ی جدول خیابان می‌کوبد که جراحت شدیدی بر می‌دارد. مأمورین حکومت نظامی که در تمام دوران اشغال خارجیان مواظب اوضاع بودند، سررسیده، مجروح را به بیمارستان و ضارب را به زندان می‌برند.[24]
جریان مضروب شدن کسروی به دست نواب و سپس دستگیری وی، موجی از حمایت‌های مردمی را در سراسر کشور خصوصاً در محافل مذهبی، پدید آورد. علما و مردم، یک‌دل و یک‌صدا، با ارسال نامه‌ها و طومارهای متعدد به رجال مملکتی، خواستار آزادی نواب صفوی شدند. آیت‌الله حاج آقا حسین قمی طباطبائی نیز با ارسال تلگرافی به دولت ایران و رئیس‌الوزرا، خـواستار آزادی فوری نواب گردید: «جناب آقای رئیس‌الوزرا دامت شوکته لنصرت‌الدین، از حال آقا سید مجتبی میرلوحی مستفسریم. الطباطبائی قمی. (از کربلا به تهران - ۱۹ / ۲ / ۲۴)». [25] به دلیل این حمایت‌‌ها، وی پس از دو ماه با وکالت شخص بازرگانی به نام «اسکویی» و پرداخت مبلغى وجه‌الضمان، از زندان آزاد شد.[26]
پایه‌گذاری جمعیت فدائیان اسلام
در اوایل اسفند سال 1324 اعلامیه‌ای با عنوان «دین و انتقام» منتشر شد که در پایین آن عبارت «از طرف فدائیان اسلام ـ نواب صفوی» به چشم می‌خورد. این اعلامیه در واقع به معنای اعلام موجودیت «جمعیت فدائیان اسلام» بود. همچنین عبارت پایین اعلامیه بر این نکته دلالت داشت که نمایندگی و رهبری جمعیت را نواب صفوی به عهده دارد.[27]
«دین و انتقام» که همانند اعلامیه‌های بعدی جمعیت فدائیان اسلام با «هو العزیز» آغاز می‌شود، نگرش جمعیت فدائیان اسلام را به وضع موجود، اهداف و آرمان‌های جمعیت و ابزار و روش‌های دستیابی به آنها روشن می‌کند. در اعلامیه مورد بحث تصویر ارائه شده از وضع موجود تصویر «خودخواهی»، «شهوت‌رانی»، «ظلم و خیانت و دزدی و جنایت»، «بدبختی»، «سرگردانی»، «حقیقت‌پوشی و حق‌کشی»، «لذت و بدبختی نفاق» و «فساد اخلاق» است که نه تنها جامعه ایران بلکه همه «ممالک اسلامی» و «پانصد میلیون مسلمین عالم» را فرا گرفته است. عاملان این‌گونه «سوء اخلاق و جهل و بی‌ایمانی و اختلاف» هم «مفسدین جنایتکار»، «چماق به دستان حکومت»، «خائنین حقیقت‌پوش» و «رنگ‌بازان منافق» هستند که «هر یک به نام و رنگی پشت پرده‌های سیاه» خزیده‌اند.[28]
هدف و آرمان «فدائیان اسلام» پایان دادن به این‌گونه نابسامانی‌های اجتماعی، «گسستن زنجیرهای رِقّیَت و اسارت» و بازستاندن حقوق «مسلمین عالم» بود، بنابر این در عین هشدار دادن و ترساندن همه «جنایتکاران پلید»، «از نیروی ایمان»، مسلمانان را به اتحاد و قیام و زنده شدن فرا می‌خواندند تا به یاری پروردگار حقوق خویش را بازستانند و گذشته درخشان تمدن اسلام را احیا کنند. البته آنها خود را آماده چنین قیامی می‌دانستند، «خونشان می‌جوشید و خون تازه‌ای می‌طلبیدند» و جانبازی برای آنان شیرین بود.[29] بنابر این در قالب جمعیت فدائیان اسلام گرد آمدند تا برای دفاع از حریم شریعت، جانبازی و فداکاری کنند. نخستین اقدام این جمعیت، ترور مجدد کسروی در 20 اسفند 1324 بود که به قتل وی انجامید.
نواب صفوی و مسئله فلسطین
به دنبال اعلام تشکیل دولت غاصب صهیونیستی، توسط سازمان ملل متحد در1327، نفرت و انزجار عمومی سراسر جهان اسلام، و از جمله ایران را فراگرفت. در این زمان تحت کارگردانی و هدایت نواب صفوی، اجتماع عظیمی از اقشار مختلف مردم در خانه آیت‌الله سید ابوالقاسم کاشانی گرد هم آمدند. آنگاه به همت آیت‌الله کاشانی و حجت‌الاسلام نواب صفوی روز جمعه سی و یکم اردیبهشت ۱۳۲۷ ش، مسجد سلطانی ناظر پرشکوه‌ترین اجتماع مردمی به منظور حمایت از اعراب فلسطینی بود. گفته‌اند از شهریور ۱۳۲۰ تا به آن روز، چنین اجتماعی سابقه نداشته است.[30] در این اجتماع نواب سخنان آتشینی بیان کرد که تحت تأثیر آن، 5000 جوان در زمانی اندک براى جنگیدن در فلسطین ثبت نام کردند.[31] این تظاهرات آن‌چنان با اهمیت بود که به مدت ۲ ساعت از رادیو پخش شد.[32]
متعاقب اعلام آمادگی جمعیت مذکور برای دفاع از مسلمانان فلسطینی، نواب صفوی هم در اعلامیه‌ای چنین آورد: «خون‌های پاک فدائیان رشید اسلام در حمایت از برادران مسلمان فلسطین می‌جوشد و... پنج هزار نفر از فدائیان رشید اسلام عازم کمک به برادران فلسطینی هستند و با کمال شتاب از دولت ایران اجازه حرکت سریع به سوی فلسطین را می‌خواهند و منتظر پاسخ سریع دولت می‌باشند.»[33] ولی دولت از این اقدام جلوگیری کرد.
نواب با موضع‌گیری بسیار تندی، در ششم خرداد 1327 در مدرسه فیضیه قم از «بی‌تفاوتی» ملت و دولت به شدت انتقاد کرد و گفت: «با این‌که می‌بینند یک ملت یهود [بر سر] مسلمین چه می‌آورند، ساکت و صامت و بدون اقدام مانده، [چرا که] حس غیرت و شرافت از میان ما رفته است... اگر ما ملت غیرت داشته باشیم چرا یک ملت پست‌تر از تمام ملل یک مشت برادران دینی ما را می‌کشند و نوامیس آنان را تحت فشار و ذلت می‌گذارند و مسلمین به هیچ وجه در صدد بر نمی‌آیند.» [34] شهید حجت‌الاسلام فضل‌الله محلاتی می‌گوید: «یادم هست در جمله‌ای می‌گفت: رژیم شاهنشاهی یعنی مرکز فحشاء. خلاصه از مدرسه فیضیه که بیرون آمد او را گرفتند و یارانش را هم تعقیب کردند ولی ما با سروصدا و تظاهرات، طلبه‌های جوان داغ را جمع کردیم و رفتیم منزل مرحوم آیت‌الله خوانساری و گفتیم که ما می‌خواهیم برویم به کمک فلسطینی‌ها و به جنگ اسرائیل. یادم هست که آنجا دفتری آوردم و شروع کردیم به اسم‌نویسی که برویم به جنگ اسرائیلی‌ها، ولی خوب صدایمان به جایی نرسید و ما را دستگیر کردند و زدند و تعقیب کردند.» [35]
مخالفت با نخستوزیری هژیر[36]
در تاریخ ۲۳ خرداد ۱۳۲۷ مجلس شورای ملی در یک جلسه خصوصی به عبدالحسین هژیر رأی اعتماد داد. از ۱۲۰ نفر نماینده حاضر در جلسه مجلس، ۶۶ نفر به نخست وزیری هژیر رأی مثبت دادند. او از دیرباز متهم به ارتباط نزدیک با انگلیسی‌ها بود و با سفارت انگلیس سَر و سِرّی داشت.[37] بنابر این ساعاتی پس از رأی اعتماد مجلس، گردهمایی و تظاهرات گسترده‌ای از سوی نواب صفوی و جمعیت فدائیان اسلام برپا شد. در گزارش شهربانی آمده است:
«بعد از ظهر روز ۲۳ ماه جاری هنگامی که عده‌ای از بازاری‌ها و فدائیان اسلام در محوطه مسجد شاه بر علیه آقای هژیر تظاهرات می‌کردند... نواب صفوی خود را به ناطقین که از افـراد جمعیت فـدائـیـان اسـلام بودند، رسانیده و سفارش کرد که از حائری‌زاده و مکی نمایندگان مجلس شورای ملی تقدیر و ضمناً به نمایندگان دیگر مجلس که به نفع آقای هژیر رأی داده‌اند، حمله نمایند و پس از آن یکی از ناطقین ضمن سخنرانی خود گفت: ملت ایران از نمایندگانی که به زمامداری آقای هژیر رأی داده‌اند، اظهار تنفر نموده و لکـن آزادی‌خواهی و شجاعت آقایان مکی و حائری‌زاده را تقدیر نموده و کاملاً از این قبیل نمایندگان حمایت خواهند کرد.»[38]
در ادامه پس از مشاوره و گفتگوی بین آیت‌الله کاشانی و نواب صفوی، مقرر شد که تظاهرات گسترده‌ای علیه هژیر برپا شود. نواب صفوی با سه سخنرانی پیاپی در بازار تهران، بازاریان را به تعطیلی بازار ترغیب کرد که در نتیجه مدت سه روز بازار تعطیل شد و مردم در مسجد سلطانی، گرد هم آمدند. اجتماع‌کنندگان در این مسجد با برپایی تظاهراتی، با شعار «مرده باد هژیر» خواستار برکناری وی شدند.[39]
در ۲۷ خرداد تظاهرات گسترده‌تری از سوی چندین هزار نفر از روحانیون و قشرهای مختلف مردم به رهبری نواب صفوی علیه هژیر برپا شـد. نواب صفوی پیشاپیش جمعیت حرکت می‌کرد و قرآن بزرگی میان پـرچـم سـه رنگ، در دست تظاهرکنندگان بود. در نزدیکی مدرسه سپهسالار، مأمـورین نظامی بـه مـردم حمله‌ور شدند و درگیری خونینی به وقوع پیوست. در این درگیری تعداد زیادی از روحانیون و مردم آماج گلوله قرار گرفتند و مجروح شدند. همچنین آیت‌الله العظمی سید حسین بروجردی با صدور اعلامیه‌ای حمایت قاطع خود را از مبارزات آیت‌الله کاشانی در برابر هژیر اعلام کرد. و انزجار خود را نسبت به اهانت سربازان دولتی به حاملان قرآن مجید، ابراز نمود.[40]
در جریان اعتراضات گسترده مردمی علیه هژیر، تعدادی از شخصیت‌های برجسته از جمله نواب صفوی توسط شهربانی بازداشت شدند. با دستگیری نواب صفوی، تلاش گسترده‌ای از سوی قشرهای مختلف، برای آزادی وی صورت گرفت؛ چنان که بازاریان و مردم در منزل آیت‌الله کاشانی تجمع کردند و خواستار آزادی او شدند و در نتیجه شهربانی مجبور به آزاد کردن نواب شد. در نتیجه مخالفت‌های گسترده گروه‌ها و جمعیت‌ها و اقشار مردم، هژیر و کلیه وزیرانش ناچار شدند استعفای خود را به شاه تسلیم کنند. متعاقب آن مجلس شورای ملی نیز در ۱۷ آبان تمایل خود را به نخستوزیری محمد ساعد اعلام کرد و فرمان نخستوزیری او صادر گشت.[41]
انتخابات مجلس شانزدهم و اعدام انقلابی هژیر
19 اسفند 1327، دربار فرمان تشکیل مجلس مؤسسان را صادر کرد و فرمان سرکوبی هرگونه حرکت مخالف با آن را نیز داد. این دستور برای پاره‌ای تغییرات در قانون اساسی صادر شد که مهم‌ترین مفاد آن عبارت بود از: سپردن فرماندهی کل قوا به شاه، تشکیل مجلس سنا و سپردن قدرت قانونی انحلال مجلسین به شاه.[42] همچنین قرار بود «مذهب حقه جعفرى» الغاء و از رسمیت بیفتد.[43]
در این زمان، نواب صفوی پانزده نامه را با جوهر قرمز به پانزده وکیل انتصابی مجلس نوشت که در آن مخالفت صریح خود را با لوایح و مفاد مذکور اعلام می‌داشت و وکلای انتصابی را که نمایندگان مجلس مؤسسان بودند، در صورت رأی مثبت دادن، تهدید به مرگ می‌کرد.[44]
پس از برگزاری انتخابات مجلس مؤسسان، شاه دستور برگزاری انتخابات دوره شانزدهم مجلس ملی را صادر کرد و احزاب شروع به فعالیت کردند. در این ایام که آیت‌الله کاشانی در لبنان تبعید بود، در نامه‌ای به نواب ضمن معرفی تعدادی از نامزدهای نمایندگی مورد نظر خود ـ از جمله: دکتر محمد مصدق ، دکتر مظفر بقایی، دکتر سید علی شایگان، سید ابوالحسن حائری‌زاده، سید محمود نریمان، سید حسین مکی، عبدالقدیر آزاد و دیگران ـ از فـدائیان اسلام خواسته بود که در انتخابات دوره شانزدهم مجلس دخالت کرده و وکلای مورد نظر را به مجلس بفرستند.[45] نواب در مقابل این سؤال قرار می‌گیرد که «حمایت از افرادى که چندان دل در گرو اسلام ندارند، براى فدائیان مناسب است یا نه؟»[46] از این‌رو برای آیت‌الله کاشانی می‌نویسد: با هم صحبت کردیم اگر خواستیم وکلایی هم انتخاب کنیم وکلایی باشند که سمت مذهبی‌شان به سمت سیاسی آنان بچربد. این‌ها سمت مذهبی که ندارند هیچ، بلکه به مذهب علاقه‌مند هم نیستند.[47]
آیت‌الله در پاسخ اعلام کرد: «ما الآن رجال دینى که در فن سیاست ورزیده باشند، نداریم؛ چه بهتر این که این کار را ما مرحله‌اى بکنیم و بتوانیم در یک مرحله از رجال سیاسى که در فن سیاست ورزیده هستند و نسبتاً هم جنبه ملى دارند، استفاده بکنیم، تا در طى این دوران بتوانیم انسان‌هایى که متدین هستند یا سمت مذهبى دارند براى انتخابات تربیت کنیم.» نواب این استدلال را تا حدودى پذیرفت.[48] از آنجا که نواب صفوی، آیت‌الله کاشانی را روحانی‌ای مبارز و اعمالش را خدمت به اسلام می‌دانست، دست به کار شد و با همکاری فدائیان اسلام مسئولیت حفاظت از صندوق‌های انتخابات را بر عهده گرفتند. آنها در شب‌های سرد پاییز تا صبح از صندوق‌ها حفاظت کردند. در لیست دوازده نفری تهران نام وکلای مورد نظر از شماره یک تا هشت قرار داشت. در اواخـر انتخابات مأمورین دولتی به بهانه مراسم محرم، به زور، صندوق‌ها را از مساجد بـه فرهنگستان منتقل کردند و در نتیجه نام آیت‌الله کاشانی، مصدق، مکی و وکلای ملیون به عقب رفت و نام وکلای مورد نظر دولت جای آنها را گرفت و ظاهراً کار تمام شده بود و چاره‌ای به نظر مردم نمی‌رسید.[49]
در این زمان که عبدالحسین هژیر، وزارت دربار را بر عهده داشت و مستقیماً در انتخابات شانزدهمین دوره مجلس دخالت می‌کرد. نواب و یارانش را بیشتر به این باور رساند که با وجود این رژیم و عناصر وابسته، مبارزه‌ی پارلمانی کاری عبث است. لذا تصمیم گرفتند تا عامل اساسی این خیانت را به سزای اعمالش برسانند. آنها که از قبل هژیر را به جرم دستور تیراندازی به حاملان قرآن و همکاری با انگلیس مجرم می‌دانستند،[50] اعلام کردند در صورتی که دست از تقلب در انتخابات برندارد، او را خواهند کشت. بنابر این زمانی که نواب صفوی همه راه‌های ممکن برای انجام یک انتخابات آزاد را بسته دید، تصمیم گرفت سید حسین امامی را مأمور قتل هژیر کند.
به گفته شهید مهدی عراقی: «حکم اعدام انقلابی عبدالحسین هژیر توسط مرحوم نواب و در یک جلسه کاملاً سری و با شرکت چند تن از اعضای فدائیان اسلام صادر شد. انگیزه صدور این حکم خیانت هژیر به ملت بود... اجرای این حکم به عهده مرحوم امامی گذاشته شد.»[51] از این‌رو در روز ۱۳ آبان ۱۳۲۸، مصادف با دوازدهم محرم که هژیر برای شرکت در مجلس عزاداری به مسجد سپهسالار رفته بود، توسط سید حسین امامی ترور شد و سپس جان داد.
ترور عبدالحسین هژیر به دست فدائیان اسلام، تاریخ افتتاح مجلس سنا را تغییر داد و انتخابات مجلس شورای ملی که با تمهیدات هژیر تقلب گسترده‌ای در آن صورت گرفته بود، از سوی رئیس انجمن نظارت بر انتخابات باطل شد و راه برای ورود نمایندگان مورد نظر آیت‌الله کاشانی و جبهه ملی، به مجلس شورای ملی هموار شد. بدین ترتیب، یکی از جنجالی‌ترین و تاریخ‌سازترین مجلس دوره‌های قانون‌گذاری در کشور بر اثر اقدامات مؤثر فدائیان اسلام و نواب صفوی شکل گرفت.
شهید نواب صفوی و ماجرای انتقال جنازه رضاشاه
سال 1327 محمدرضا پهلوی تصمیم گرفت جنازه پدرش را که در مصر مومیایی شده بود، به حرم علی ابن ابی‌طالب(ع)، در نجف برده و سپس به حرم حضرت معصومه(س) در قم آورده و پس از نمازگزاردن یکی از مراجع تقلید بر آن، با عزت و افتخار در مقبره از پیش ساخته شده شهرری به خاک بسپارد.
شنیدن چنین خبری برای شهید نواب صفوی قابل تحمل نبود[52] و لحظه‌ای تأمل و درنگ را در مقابل آن جریان جایز نمی‌شمرد. بنابر این در اقدامی بی‌باکانه در بازار نجف، به محسن شلاش یکی از طرفداران رضاشاه که در بازار اقـدام بـه جمع آوری طوماری برای انتقال جنازه به این شهر کرده بود، حمله‌ور گشت و ضـمن درگیری شدیدی با او، طومار را گرفته و در حال سخنرانی در انظار همگان آن را پاره کرد. چنین حرکتی از سوی یک روحانی مبارز ایرانی در نجف، برای رژیم شاه بسیار گران تمام شد و آگاهی مردم از این عمل موجب گردید تا شاه در آن زمان از انتقال جنازه پدرش منصرف گردد.[53] گزارش شهربانی از سخنرانی نواب صفوی در منزل نمازی یکی از اعضای ایـن جمعیت، در خصوص جلوگیری از انتقال جنازه رضاشاه به نجف چنین است:
«... من در نجف اشرف بودم که روزنامه‌های عراق نوشتند که یک هفته دیگر جنازه رضاشاه را به نجف برای دفن می‌آورند. مقاومت مرحوم حاجی آقا حسین قمی را... در نظر آوردم، تصمیم گرفتم به هر قیمتی شده، جلوگیری از ورود او [ناخوانا] به نجف [نمایم، لذا] یک عده را جمع برای این منظور تشکیل دادم و در اثر کوشش اینجانب در شهر، او را به نجف نیاوردند و در روزنامه‌ها نوشتند که جنازه او را فعلاً به نجف نمی‌آورند...»
پس از گذشت دو سال از این جریان در 9 اردیبهشت سال 1329[54] مجدداً شاه تصمیم گرفت تا جنازه‌ى رضاشاه را به ایران بیاورد. وقتى خبر بازگشت جنازه‌ى رضاشاه به نواب رسید، از عبدالحسین واحدى، مرد شماره 2 و رهبر فدائیان اسلام قم، خواست تا حوزه‌ى علمیه‌ى قم را علیه هرگونه همکارى با استقبال از جنازه برانگیزاند. فدائیان قم در جلسات خود تصمیم گرفتند تا شش نفر از طلبه‌هاى فدایى پس از غسل شهادت هر روز در مدرسه فیضیه سخنرانى کنند و طلاب را نسبت به فجایع رضاشاه آگاه کنند تا هیچ طلبه‌اى در تشییع جنازه شرکت نکند.[55] علاوه بر این سریعاً خود را به قم رسانید و پس از درس آیت‌الله بروجردی، در مدرسه فیضیه شروع به سخنرانی کرد و ضمن افشای مظالم و جنایات رضاشاه گفت: ارواح مطهر شهدای ما منتظر آن روزی هستند که ما بتوانیم انتقام خون آنها را حداقل از بازمانده او بگیریم. این کار را نکردیم هیچ، حال ناظر آوردن جنازه او هم باشیم و ادعا کنیم که سرباز امام زمان علیه‌السلام هم هستیم. بر شما طلاب جوان فرض است که حداکثر فعالیت را بکنید و آن امکاناتی که در اختیار دارید، به کار ببندید و جلوگیری کنید از آوردن جنازه به قم.[56]
در نتیجه تلاش‌های نواب صفوی و یارانش بر خلاف انتظار رژیم، جنازه با سردی و بدون حضور مردم دفن شد و حتی یک نفر واعظ هم پیدا نشد که در این مراسم سخنرانی کند. واعظان درباری هم از ترس نواب صفوی و فدائیان اسلام جرأت نکردند به منبر بروند.[57] بدین گونه در هفدهم اردیبهشت ۱۳۲۹، جنازه رضاشاه در میان اعتراضات گروه‌های مذهبی جامعه و تنفر شدید مردم، در مقبره از پیش ساخته شده شهرری به خاک سپرده شد.[58] امـا چنین تشییع جنازه‌ای هرگز نتوانست حیثیت بر باد رفته خاندان پهلوی را به آنان باز گرداند.
ترور رزم‌آرا و ملی شدن صنعت نفت
خرداد 1329 على منصور بی‌هیچ مقدمه‌اى استعفا مى‌دهد و رزم‌آرا به نخست‌وزیرى مى‌رسد. وى مورد تأیید انگلیس و آمریکا بود.[59] هنگامى که رزم‌آرا در تیرماه 1329 نخست‌وزیر شد، تلاش کرد تا به نحوى نواب صفوى را با خود همراه کند. او در پیامى به نواب از تدین و پاى‌بندى خود به اسلام سخن گفت. نواب در پاسخ وى گفت: اگر راست مى‌گویى «الآن در رأس حکومت هستید، بهترین عمل که صداقت شما را بخواهد نشان بدهد این است که خلع ید از انگلستان بکنید و خودتان صنعت نفت را ملى کنید و بگو از فردا صبح خودمان می‌خواهیم اداره کنیم.»[60] اصولاً رزم‌آرا مأموریت داشت تا از ملى شدن نفت جلوگیرى کند؛[61] لذا با این مسائل قابل پیشگیرى نبود و با همه‌ى توان و رفتار خدعه‌آمیز خود در صدد جلوگیرى از ملى شدن نفت بود. به طوری که روزی برای دفاع از لایحه «گِس ـ گلشائیان» به مجلس آمد و طی نطقی گفت: «ایرانی لیاقت لولهنگ[62] ساختن را ندارد، چگونه می‌خواهد صنایع نفت خود را اداره کند؟»[63]
گرچه این اهانت رزم‌آرا، ضمن ایجاد اثر منفی در محافل دینی و ملی، بر انزجار مردم افزود؛ اما همچنان در پی غلبه بر مخالفانش در مجلس بود تا جایی که حتی نقشه اجرای یک کودتای نظامی را در سر می‌پروراند.[64]
در چنین شرایطی رهبری فدائیان اسلام، که با نگرانی این وضع را نظاره می‌کرد، گام پیش نهاد تا با کشتن «بزرگترین ذخیره‌ی جنایتکاران» گره از کار بگشاید. در نیمه بهمن سال 1329 نواب از «وکلای جبهه دعوت کرد تا گرد هم آیند. روز موعود دکتر فاطمی، نریمان، آزاد، بقایی، حائری زاده [و] مکی»[65] در «اجتماعی...که در خانه آقای حاج محمود آقایی برقرار شده بود» حضور یافتند. [66]
در این «اجتماع... جهت قتل رزم‌آرا» «مفصلاً» «صحبت‌ها» کردند و «از همه سو سخن گفته شد»، سرانجام به توافق رسیدند. رهبر فدائیان اسلام وعده داد به همت یکی از «شیرزادان بیشه پیروان آل محمد (ص)» «خارکثیفی را از شاهراه اسلام و مسلمین بردارد» مشروط بر این که در صورت قدرت‌یابی جبهه ملی، «وکلا و اعضای جبهه ملی» هم «هر گونه قانون مخالف اسلام را ملغی دانسته، به اجرای قوانین اسلام بپردازند.»[67] دکتر سید حسین فاطمی نیز اظهار داشت اصالتاً از طرف خود و وکالتاً از طرف مصدق به جلسه آمده و دکتر مصدق گفته است که هر تصمیمی که در این مجلس گرفته شود، برای او هم لازم‌الاجراست.[68] بنابر این قرآن امضا کردند که اگر برسر کار بیایند دولت اسلامی تشکیل دهند.[69]
نواب و یارانش بعد از اطمینان از تعهد جبهه ملى مبنى بر اجراى احکام اسلام، این مأموریت را به خلیل طهماسبى، مردى که در شجاعت بى‌نظیر بود، واگذار نمودند. طهماسبى به دلیل اعتقادات شخصى با آیت‌الله کاشانى تماس گرفت و حکم قتل رزم‌آرا را از وى سؤال کرد. آیت‌الله، رزم‌آرا را مفسد دانست و قتل وى را لازم. با این حال قرار بر این شد که قبل از عمل، با رزم‌آرا اتمام حجت کنند.[70] از این‌رو روز جمعه مورخ یازدهم اسفند 1329 را روز میتینگ سرنوشت‌ساز خود اعلام کرده و با پخش اعلامیه‌هایی در روزنامه‌های خود به طور جداگانه از تمام اقشار مردم حتی ارتش، ژاندارمری و شهربانی نیز برای شرکت در این میتینگ دعوت کردند. در آن روز تاریخی، سید عبدالحسین واحدی مرد شماره 2 فدائیان در مسجد شاه که محل آن میتینگ بود، اظهار داشت: «اگر ای رزم آرا، تا سه روز دیگر، خودت کنار نروی تو را خواهیم فرستاد!»[71] بعد از گذشت وقت موعود، در روز 16 اسفند 1329، حدود ساعت 9 صبح نواب صفوی اطلاع یافت که رزم‌آرا در مجلس ختم آیت‌الله فیض قمی در مسجد سلطانی شرکت خواهد کرد. بنابر این به طهماسبی دستور داد آماده کشتن رزم‌آرا گردد و زمانی که رزم‌آرا برای شرکت در مجلس به صحن مسجد وارد شد، با شلیک سه گلوله از سوی طهماسبی به قتل رسید.[72]
پس از قتل رزم‌آرا معلوم شد تحلیل اقلیت مجلس ـ که تنها مانع ملى شدن نفت را رزم‌آرا مى‌دانستند ـ درست از کار درآمد و اقدام فدائیان نیز بسیار مؤثر واقع شد.[73] به قول پرفسور سپهر ذبیح «ترور رزم‌آرا به اندازه‌ای هیئت حاکمه را ترساند که پشت سر هم به جبهه ملی امتیاز دادند تا خشم مردم فروکش کند.»[74]
اخطار شدیداللحن نواب به علاء
پس از قتل رزم‌آرا، حسین علاء به نخستوزیری رسید. شهید نواب، علاء را گزینه مناسبی برای پست نخستوزیری نمی‌دانست. بنابر این با ارسال دست نوشته‌ای، صریحاً خواستار برکناری او شد. وی در نامه‌اش نوشت:
«حسین علاء! زمامداری ملت مسلمان ایران در خور صلاحیت تو و امثال تو و حکومت غاصب کنونی نیست، فوراً برکناری خود را اعلام کن.»[75]
در ادامه شرایط به سمتی پیش رفت که نهایتاً علاء در اردیبهشت ۱۳۳۰ ش، مجبور به استعفا شد. به اعتقاد بسیاری از کارشناسان نامه شدیداللحن نواب و مخالفت صریح وی، نقش مهمی در عدم موفقیت علاء، در اجرای اهداف ضد ملی‌اش داشت؛ به ویژه آن که رجال مملکتی که به تازگی شاهد قتل رزم‌آرا، نخست‌وزیر مقتدر شاه، توسط فدائیان اسلام بودند، این بار تهدید آنها را در جهت برکناری علاء از مقام نخستوزیری، جدی تلقی کردند و به همین علل کابینه وی طبق خواست نواب و دیگر مخالفانش تقریباً پس از دو ماه سقوط کرد.[76]
نواب و دولت دکتر محمد مصدق
متعاقب سقوط کابینه علاء، محمد مصدق به نخستوزیری رسید. در این مقطع نواب مکرر بر نقش سازنده افراد صالح در حکومت تأکید کرده بود. اما دکتر مصدق در کابینه خود همان وزرای کابینه سابق را قرار داده بود که این مسئله برای نواب قابل پذیرش نبود و می‌گفت، با این تفاله‌های گذشته نمی‌توان کنار آمد و باید اشخاص صالحی بر مصدر حکومت قرار گیرند.[77]
فدائیان اسلام که در سیر تحولات و جریانات نهضت ملی نفت همواره با جبهه ملی همراه بودند، از دولت مصدق می‌خواستند، بدون تعلل در بر پایی حکومت اسلامی، احکام و قوانین اسلام را به اجرا در آورد. مصدق در جواب پیگیری‌های نواب برای تحقق احکام اسلامی پاسخ می‌داد: «حکومت اسلامی را آقایان بگذارند برای یک دولت دیگر و در دولت دیگر تقاضای دولت اسلامی بکنند.»[78] آیت‌الله سید محمود طالقانی با تأکید بر این پاسخ مصدق می‌گوید: «من پیش نواب صفوی رفتم و گفتم که چرا با آقای دکتر مصدق اختلاف دارید؟» ایشان گفتند: «اگر آقای دکتر مصدق به وعده‌ای که داده است، عمل کند و احکام اسلام را اجرا کند، ما هیچ اختلافی با هم نداریم. من حتی رفتگر حکومت اسلامی می‌شوم.» پیش دکتر مصدق رفتم. دکتر مصدق گفت: «درخواست حکومت اسلامی را بگذارند برای دولت‌های پس از من. من دولت ابدی نخواهم بود.»[79]
نواب صفوی هنگامی که از مصدق مأیوس شد، طی اخطار شدیداللحنی از او خواست که کنار برود و بیش از این چهره‌ی کریه خود را به ملت مسلمان ایران نشان ندهد. مصدق هم این حرکت نواب را به عنوان تهدید تلقی کرد و نزد شاه شکایت کرد و اجازه خواست تا دفتر نخستوزیری را به خانه‌ی خود انتقال دهد. شاه نیز به او لطف کرده! تپانچه‌ای به او داد که در موقع ضروری از خود دفاع کند.[80]
بنابر این مصدق در ۳۰ اردیبهشت ۱۳۳۰ ش، یعنی ۲۴ روز بعد از گرفتن رأی اعتماد از مجلس، جمعیت فدائیان اسلام را متهم کرد که قصد کشتن وی را دارند. در پی این اتهام و با نظر مساعد او، مأمورین شهربانی نواب صفوی و جمعی دیگر از اعضای جمعیت را بازداشت و روانه زندان کردند.
به گفته سید حسین خوش‌نیت: «بهانه‌ی دستگیری نواب صفوی خیلی مسخره بود، او متهم بود که چندین سال قبل در شهرستان ساری به خاطر نطق شدیدی که در میان جمعیت نموده است باعث شده مردم مسلمان به هیجان بیایند و به خیابان‌ها بریزند و شیشه‌های مشروب را در بعضی مغازه‌های مشروب‌فروشی بشکنند. مشروب‌فروش‌ها شکایت کرده بودند و حالا نواب صفوی باید کیفر آن را پس بدهد. حکم بازداشت او را به جریان انداخته و شیرمردی را که هژیر، رزم آرا و علاء نتوانسته بودند دستگیرش کنند، دولت آزادیخواه و مردمی مصدق‌السلطنه بازداشتش‌کرد و بدون محاکمه در زندان قصر تهران محبوس نمود.[81]
هدایت مبارزه در داخل زندان
نواب صفوی با ورود به زندان با دو مسئله مهم روبرو شد: نخست مشاهده وضعیت نابسامان زندانیان سیاسی این جمعیت در زندان‌های انفرادی و مرطوب. دوم مسئله هدایت عملیات زیرزمینی و مخفیانه اعضای جمعیت در خارج زندان.
اقدامات نواب در داخل زندان به این صورت بود که وی پس از مشاهده وضعیت نامناسب زندانیان در سلول‌های انفرادی و ملاحظه شرایط نامساعد و غیرانسانی، اقدام به نامه‌نگاری به مسئولین زندان و برخی مسئولین اجرایی و قضایی کشور کرد تا نسبت به جابجایی بعضی از زندانیان، دستورهای لازم را صادر کنند. به عنوان نمونه در نامه‌ای به رئیس زندان نوشت: «هو العزیز، ۸ رمضان‌المبارک ۱۳۷۰ ه . ق، ۲۲ خرداد ماه ۱۳۳۰ ه . ش. آقای رئیس زندان! لازم است معجلاً به اطلاع وزیر کشور و دادستان کل کشور و دادستان تهران برسانید که هر چه زودتر بلکه در ظرف یک ساعت خود را در زندان به من برسانند و تأخیر نکنند که مسئول خطر بزرگی نسبت بـه خـانه مسلمانان یا ایران خواهند بود. به یاری خدای توانا ـ سید مجتبی نواب صفوی»[82]
هدایت اقدامات و عملیات فدائیان اسلام در خارج از زندان نیز بدان گونه بود که نواب همواره در ملاقات حضوری با اعضا در زندان و یا از طریق ارسال پیام، آنها را به مقاومت و دفاع از اسلام دعوت می‌کرد؛ چنان که غالباً روزهای ملاقات که معمولاً عده کثیری با وی ملاقات داشتند، در جمع آنها سخنرانی می‌کرد و زمان منع ملاقات، با پیام کتبی، آنها را به مبارزه در راه دین فرا می‌خواند. به عنوان نمونه در یکی از پیام‌های نواب که توسط سید محمد واحدی، در جلسه فدائیان اسلام و در میسر منزل «صرافان» قرائت شد، آمده است:
«سلام بر شما ای فرزندان اسلام! بدانید و آگاه باشید، علت زندانی شدن من این بود که در ملاقات خود با نمایندگان اقلیت، تقاضا کردم دولت را وادار کنند مقررات دین حنیف اسلام را اجرا کند. چون نمایندگان مزبور با مـن مـخالفت کردند، آنها را به محاکمه دعوت نمودم. روی این اصل حکم زندانی شدن مرا صادر نمودند. ای دلیران اسلام شما مبارزه کنید، سعی کنید منظور جمعیت تأمین گردد... نشان دهید که این جمعیت زنده است و تا آخرین قطره خون خود برای ترقی و تعالی دین اسلام مبارزه خواهد کرد...»[83]
هشدار به مصدق در مورد کودتا
هنگامى که اختلاف بین آیت‌الله کاشانى و دکتر مصدق در حال شدت بود، مصدق براى این‌که در یک جبهه، خود را از حملات و انتقادات گزنده و پى‌درپى فدائیان که در شش ماهه‌ى دوم 1331 به اوج خود رسیده بود نجات دهد، نواب را در چهاردهم بهمن آزاد کرد.
علی‌رغم همه ناملایماتی که در دوره دولت ملی بر نواب صفوی وارد شد، وی با بینش و آگاهی سیاسی خود، دو ماه قبل از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، با ارسال نامه‌ای به دکتر مصدق، به او هشدار داد که در سراشیبی سقوط قرار گرفته است و آمادگی خود را برای حمایت و کوشش برای حفظ دولت او، در صورت اجرای احکام اسلام، اعلام کرد.[84] متن نامه نواب به مصدق چنین است:
«... شما و مملکت در سخت‌ترین سراشیب سقوط قرار گرفته‌اید. چنانچه احساس کرده و معتقد شده باشید که نجات‌بخش شما و مملکت اجرای برنامه مقدس پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله می‌باشد و پس از تمام جریانات گذشته، آماده اجرای احکام مقدس اسلام باشید، قول می‌دهم که شما و مملکت را به یاری و خدای توانا و به برکت اجرای احکام و تعالیم عالیه اسلام، از هر بدبختی و سقوط و فسادی حفظ نموده، به منتهای عزت و سعادت معنوی و اقتصادی برسانیم...»[85]
علی‌رغم چنین پیش‌بینی و احساس خطری و همچنین پیشنهاد همکاری نواب صفوی، پاسخی از دکتر مصدق شنیده نشد و گویا توجهی به این هشدارها نکرد. سرانجام دولت مصدق با انجام کودتایی در 28 مرداد 1332 سرنگون شد. نواب در اطلاعیه‌اى که چند روز بعد از کودتا صادر کرد، با جسارت تمام اعلامیه خود را با این جمله آغاز کرد: «شاه و نخست‌وزیر و هیئت حاکمه تا در برابر حقایق قرآن عملاً تسلیم نگردیده، احکام حیات‌بخش اسلام را اجرا نکنند، قانونى نبوده و رسمیت ندارند.»
نواب صفوی در این بیانیه تأکید کرد که مصدق «در تمام حکومتش از ترس من و برادرانم در گوشه‌ی خانه‌ا‌‌ش متحصن بود و هر واسطه‌ای برای سازش با من می‌‌فرستاد. چون حاضر نبود که تسلیم احکام خدا شود مأیوس میشد.» وی دکتر مصدق را «تقویت عمّال شوروى در ایران» دانست و شکست مصدق را نتیجه‌ى روح ایمان و علاقه‌ى خلل‌ناپذیر مردم این سرزمین و افسران و سربازان پاکزاد مسلمان ما به ناموس و دیانت» ارزیابى کرد. نواب به دربار هشدار داد: «اگر قانون اساسى صحیح است، اصل دوم متمم قانون اساسى و سایر اصول آن هم صحیح است و شاه و نخست‌وزیر و وزرا، عملاً باید داراى مذهب شیعه و مروج آن باشند و باید قوانینى که مخالف احکام مقدس خداست و به غلط از مغزهاى پوسیده گمراهانى تجاوز کرده، لغو و باطل گردیده به عمر کثیف منکرات و مفاسد خاتمه داده شود و در مرحله‌ی اول مسکرات خانمان‌سوز و لختی و بی‌قیدی شرم‌آور زنان و موسیقی شهوت انگیز فضیلت‌کش و رقاص‌خانه‌های جنایت بار و قوانین قضایی پوسیده‌ی اروپایی از میان برود و تعالیم عالی و احکام حیات بخش اسلام جایگزین آنها گردد. با اجرای برنامه‌ی عالی اقتصادی اسلام، فقر و محرومیت اکثریت مردم مسلمان ایران و فواصل خطرناک طبقاتی پایان یابد...» نواب در این اطلاعیه با جسارت اعلام کرد که اگر چنین نشود و مانند سابق عمل شود، «شاه و نخست‌وزیر و هیئت حاکمه حکومتشان غاصبانه و غیر قانونى است.»[86]
نواب و مسائل جهان اسلام
مدتی از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ نگذشته بود که گروهی از دانشمندان و علمای اسلامی به منظور چاره‌جویی برای جهان اسلام، در مورد مقابله با تهاجمات اسرائیل در فلسطین اشغالی، انجمنی به نام «مؤتمر اسلامی» جهت رساندن ندای مظلومیت مـردم آواره فلسطین به گوش جهانیان، تشکیل دادند و از نواب صفوی برای شرکت در آن اجلاس دعوت نمود. نواب صفوی نیز در تاریخ ۱۱ / ۹ / ۳۲، به همراه حاج ابراهیم صرافان به عراق سفر کرد و فردای آن روز به بیروت و از آنجا به بیت‌المقدس عزیمت نمود.[87]
در اولین جلسه مؤتمر اسلامی، سید مجتبی نواب صفوی ضمن ایراد سخنرانیِ آتشین به زبان عربی و در جمع برجستگان و بزرگان جهان اسلام، فریاد بیدار باش مسلمین را سر داد و برگزیدگان کشورهای اسلامی را به دفاع از سرزمین «مسلمانان فلسطین و بیرون راندن صهیونیست، فرا خواند. چنین حرارت و غیرت دینی موجب حیرت و شگفتی حاضران گردید.»[88]
پس از اتمام اجلاس شش روزه مؤتمر اسلامی، ملک حسین پادشاه اردن نیز از میهمانان اجلاس مؤتمر اسلامی دعوت به عمل آورد. در سفر نواب به اردن وی در ملاقات با ملک‌حسین گفته بود: پسرعمو! (ملک حسین سید حسنی است) من نمی‌خواستم به دیدن تو بیایم ولی چون استخاره موافقت کرد، آمدم و اینک از تو انتظار دارم به یاری اسلام برخیزی و اراضی غصب شدة فلسطین را از چنگال یهود غاصب آزادسازی.[89] مطبوعات و جراید این کشورهای عربی نیز نوشتند که پس از اجلاس کنفرانس اسلامی، نواب صفوی در مرز ماوراء اردن، با دیدن ویرانه‌های فلسطین، بر آن آثار و جنایات اسـرائـیل به شدت گریست و آیه « وَأَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ وَمِن رِباطِ الخَیلِ تُرهِبونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُم وَآخَرینَ مِن دونِهِم » را تلاوت نمود.[90]
نواب پس از اجلاس مؤتمر اسلامی، به لبنان عزیمت و در جمع مردم ایـن کشـور سخنرانی‌های پرشوری در خصوص لزوم آزادی سرزمین فلسطین ایراد کرد. در پایان اجلاس، نمایندگان جمعیت شُبّانُ المسلمین و اخوان المسلمین مصر که با خصوصیات نواب صفوی بیشتر آشنا شده بودند، از وی جهت سفر به مصر و شرکت در جلسات اخوان المسلمین دعوت به عمل آوردند. اما نواب به دلیل نداشتن هزینه سفر، زمان انجام آن را به بعد موکول نمود و پس از دیدار از لبنان و سپس سوریه، در حالی که قریب یک ماه از این سفر سپری میشد، به عراق بازگشت.[91]
در عراق «رهبر فدائیان اسلام» ضمن زیارت عتبات و دیدار با علمای برجسته مقیم عراق از جمله علامه امینی و آیت‌الله سید محسن حکیم از رژیم کودتا انتقاد کرد: «دولت تیمسار سپهبد زاهدی را مورد حمله قرار داد... اظهار [می‌داشت] که پس از مراجعت به ایران مخالفت خود را با دولت تیمسار سپهبد زاهدی آشکار خواهد ساخت.»[92] سفر نواب صفوی به مصر مصادف با اوج‌گیری قدرت دولت کودتای نظامی ژنرال نجیب بود. پس از ورود نواب به مصر، بلافاصله از وی برای سخنرانی در مجلس بزرگداشتی که به مناسبت شهادت دو تن از اعضای اخـوان المسلمین در مصاف با اسرائیل، در دانشگاه الازهر برپا شده بود، دعوت به عمل آمد. در این مجلس که بیش از هفتاد هزار نفر از دانشجویان و استادان مصری و اعضای اخـوان المسلمین حضور داشتند، نواب صفوی به زبان عربی سخنان فصیح و پرشوری در راستای اجرای احکام اسلام در این کشور، قطع وابستگی‌های مصر به بیگانگان و ملی شـدن کانال سوئز، ایراد نمود.[93] سید نواب صفوی سرانجام پس از دو ماه دوری از وطن، در 14 بهمن 1332 با استقبال پرشور طرفداران خود وارد تهران شد.[94]
پیمان نظامی بغداد و ترور حسین علاء
با سقوط کابینه زاهدی، حسین علاء دومین دولت پس از کودتای ۲۸ مرداد را تشکیل داد. همزمان با روی کار آمدن علاء (فروردین 1334)، وضعیت سیاسی دنیا نیز شرایط ویژه‌ای پیدا کرده بود. آمریکا و انگلیس که می‌دیدند کشور شوروی پس از جنگ جهانی دوم، در حال گسترش سیطره خود بر کشورهای منطقه از طریق رواج مرام اشتراکی می‌باشد، وضعیت را برای منافع خود نامناسب دیده، تصمیم گرفتند با متقاعد کردن کشورهای منطقه ـ از جمله ایران، عراق، ترکیه و پاکستان ـ به انعقاد یک پیمان نظامی تحت نظارت انگلیس و آمریکا، سپری دفاعی در برابر قدرت نظامی شوروی، ایجاد کرده و کشورهای اسلامی منطقه را بلاگردان نقشه‌های چپاولگرانه و استعماری خویش گردانند.
در چنین شرایطی که هیچ کس جرأت اظهار عقیده نداشت، نواب صفوی بار دیگر در دفاع از حیثیت و تمامیت ارضی سرزمین‌های اسلامی، به پا خاست و بی‌اعتنا بـه ملاحظات خاص سیاسی، مخالفت خود را صریحاً اعلام کرد: «مصلحت مسلمین دنیا پیوستن و تمایل به هیچ یک از دو بلوک نظامی جهان و پیمان‌های دفاعی نبوده، باید برای حفظ تعادل نیروهای دنیا و استقرار صلح و امنیت، یک اتحادیه‌ای دفاعی و نظامی مستقلی تشکیل دهند.»[95]
همچنین وی سپهبد تیمور بختیار فرماندار نظامى تهران را دعوت کرد تا پیام فدائیان اسلام را به شاه برساند و در جلسه‌اى که با حضور بختیار تشکیل شد، نواب به بختیار گفت: «من مخالف ورود ایران به هر یک از پیمان‌هاى نظامى و وابستگى به غرب هستم. زمزمه‌هایى شنیده‌ام که ایران مى‌خواهد وارد اردوگاه غرب شود... آقاى سپهبد! به شاه بگویید پدرش نتوانست با اسلام بجنگد، او هم نمى‌تواند بجنگد. به شاه بگویید هنوز بچه مسلمان‌هایى در ایران زنده هستند... مگر ما مرده‌ایم، مگر عبدخدایی و طهماسبى مرده‌اند، مگر این جوان‌ها مرده‌اند که بگذارند در این کشور خلاف شرع صورت بگیرد.» نواب براى این که بختیار را به جدى بودن فدائیان تهدید کرده باشد، یک قبضه اسلحه‌ى‌کمرى در دید بختیار قرار داد و هنگام ترک جلسه، بختیار «کلت را برداشت و گفت: آقایان اسلحه قاچاق هم دارند.» مرحوم نواب پاسخ داد: «گاهى بچه‌ها مى‌روند توى بیابان‌ها با این‌ها تمرین مى‌کنند. چه باید کرد؟ گاهى انسان مجبور مى‌شود با اسلحه به میدان بیاید.»[96]
نواب زمانی که مشاهده کرد هیچ کدام از اقدامات وی در بازداشتن دولت از انعقاد پیمان نظامی مؤثر نیفتاد با فرا خواندن اعضای شورای مرکزی جمعیت فدائیان اسلام لزوم از میان برداشتن حسین علاء را مطرح کرد.
در این جلسه‌ی سرنوشت‌ساز که شهید سید عبدالحسین واحدی، شهید سید محمد واحدی، شهید خلیل طهماسبی، شهید مظفر ذوالقدر و محمدمهدی عبدخدایی حضور داشتند، نواب بار دیگر موقعیت ملل مسلمان جهان و مخصوصاً ملت ایران را در برابر نقشه‌های شیطانی بیگانگان و آمریکای تازه به دوران رسیده تشریح کرد و افزود: «اکنون که آمریکا و انگلیس دست‌اندرکار یک توطئه‌ی خانمان برانداز علیه مسلمانان منطقه می‌باشند، هنگام جانبازی و فداکاری ما فرزندان اسلام فرا رسیده است که با تقدیم خون‌های خود بنیاد این نقشه‌های شوم را سست نماییم. در این مقطع خاص زمانی باید مانع ورود ایران به پیمان نظامی سِنتو شویم و برای همین باید حسین علاء را که قصد دارد فردا به بغداد عزیمت کند نابود سازیم.»[97] نواب صفوی این بار مظفر ذوالقدر را برای انجام عملیات برگزید. نواب کفنی بر ذوالقدر پوشاند که روی آن نوشته شده بود، قطع ایادی اجانب و سرکوبی دشمنان ایران اعم از روس و انگلیس و آمریکا و در طرف دیگر آن لغو قرارداد نظامی بغداد، قرارداد نفت و هر قرارداد خارجی، خواسته شده بود.[98]
روز پنجشنبه 25 / 8 / 34 مجلس ترحیمى به مناسبت فوت مصطفى کاشانى فرزند ارشد آیت‌الله کاشانى در مسجد شاه منعقد بود. ساعت 3:45 بعد از ظهر حسین علاء در مسجد حاضر شد.[99] در این هنگام مظفر ذوالقدر با «اسلحه‌ای که خودِ نواب فشنگ‌گذاری نموده بود»[100] به وى حمله برد ولى بعد از شلیک تیرى، فشنگ دوم در لوله گیر کرد. وى تنها توانست علاء را مجروح نماید و خودش به دست مأموران دستگیر شد. به دنبال آن نواب صفوی نیز در اول آذر ۱۳۳۴، بازداشت شد.[101]
شهادت
25 دى‌ماه 1334 دادگاه رژیم به سید مجتبى نواب صفوى و سه یار فداکارش حکم اعدام مى‌دهد. در زندان وقتی همسر ایشان[102] به دیدار وی رفته بود، آقاى نواب در ضمن صحبت‌هایشان گفتند: «من اگر مى‌خواستم با محمدرضا سازش کنم، جاى من این جا نبود؛ ولى مرگ با عزت را به زندگى با ذلت ترجیح مى‌دهم.»[103] به هر تقدیر خبر کوتاهی صبح روز 27 دی ماه 1334 مطابق با سالگرد شهادت صدیقه طاهره حضرت فاطمه زهرا(علیها السلام)، از رادیو تهران پخش شد که تمام مردم مسلمان را دچار حیرت ساخت و آن خبر حکایت از تیرباران نواب صفوی و سه تن از یارانش داشت.[104]
پی‌نوشت‌ها:
[1]. دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ج 1 و 2، ص، 439.
[2]. رجبی، محمدحسن، علمای مجاهد، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382، ص 522.
[3]. جمعی از پژوهشگرانِ حوزه علمیه قم، گلشن ابرار، قم، نشر معروف، 1379، ج 2، ص 643.
[4] . امینی، داود، جمعیت فدائیان اسلام و نقش آنها در تحولات سیاسی اجتماعی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۱، ص 52.
[5] . 17 آذر 1321.
[6]. محمود مقدسی، ناگفته‌ها، خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، تهران، مؤسسه خدمت فرهنگی رسا، ۱۳۷۰، ص ۱۸.
[7]. خرداد 1322 در شرکت نفت استخدام می‌گردد.
[8]. امینی، داود، جمعیت فدائیان اسلام و نقش آنها ...، همان، ص 53.
[9]. جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، گلشن ابرار، پیشین، ص 645.
[10]. خاطرات محمدمهدى عبد خدایى، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1397، ص 55.
[11] . سید احمد کسروى تبریزى در سال 1269 هجرى شمسى در محله حکم‌آباد، در یک خانواده روحانى به دنیا آمد و در مدرسه طالبیه به تحصیل علوم دینى پرداخت. در مدرسه «مموریال» آمریکایی‌ها علوم جدید را فرا گرفت و بعدها معلم آن مدرسه شد. وى به آقا سید احمد حکم‌آبادى معروف بود و در آن ایام با مبلغان مسیحى به بحث مى‌پرداخت. بعد از زمانى چند تغییر لباس داده و رئیس عدلیه خوزستان شد. کسروی آثار مشهوری در زمینه تاریخ ایران دارد. علاوه بر این، در مباحث مربوط به زبان و ادبیات، اجتماع، سیاست و فرهنگ نیز تألیفات بسیاری از خود به جای گذاشته است.کسروی شهرت خود را از اظهار نظرهای جنجالی و به ویژه تألیفات بحث‌انگیز خود درباره موضوعات گوناگون دارد. اما آنچه از احمد کسروی بیشتر در اذهان باقی است اظهار نظرهای تند و بی‌پروای او درباره باورها و رسوم مذهبی است که در زمان خود با واکنش شدید مردم مواجه شد. مخالفت تند او با عقاید اصولی مسلمانان و ضدیت او با باورهای شیعیان که در نگارش کتاب‌هایی چون «شیعی‌گری» نمایان شد در زمانه‌ای بود که رضاشاه نیز سیاست‌های ضد مذهبی خود را اجرا می‌کرد. او در کتاب «بخوانند و داوری کنند» با لحنی گستاخانه از شعائر دینی به خصوص روضه‌خوانی انتقاد کرده و پا فراتر از این نهاده و به عقاید، امامان و علمای شیعه هتاکی کرده است. نظرات ضددینی کسروی تنها به عرصه نظری محدود نماند، بلکه او با هدف آنچه «از بین بردن آلودگی‌ها و انحرافات از دین» می‌خواند، توصیه می‌کرد که کتاب‌هایی را که وی «کتاب‌های خطرناک» می‌نامید گرد آورند و در یک روز معین (روز 1 دی) بسوزانند. او بر این اساس از آتش زدن کتب عرفانی چون دیوان سعدی و حافظ آغاز کرد و در نهایت مفاتیح‌الجنان را که یکی از کتب ادعیه شیعی است، یکی از همین کتاب‌های گمراه‌کننده خواند و آتش زد. همین اقداماتش موجب اعتراض‌های بسیاری در زمان او شد و در نهایت نیز خشم مسلمانان، تکفیر و قتلش را در پی داشت.
[12] . ناگفته‌ها، خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، ۱۳۷۰، ص 21-22.
[13] . دوانی، علی، مفاخر اسلام، ج 13، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1386، ص 526.
[14] . گل‌محمدی، احمد، جمعیت فدائیان اسلام به روایت اسناد، ج 1، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 32.
[15] . خاطرات شهید سید محمد واحدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1381، ص 25.
[16] . حسینیان، روح‌الله، نقش فدائیان اسلام در تاریخ معاصر ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1384، ص 12.
[17] . نام باشگاه کسروى است.
[18] . گل‌محمدی، احمد، جمعیت فدائیان اسلام به روایت اسناد، پیشین، ج 1، ص 33.
[19] . حسینیان روح‌الله، همان، ص 17.
[20] . گل‌محمدی، احمد، ج 1، همان، ص 33.
[21]. همان، ص 34.
[22]. خوش‌نیت، حسین، سید مجتبی نواب صفوی: اندیشه‌ها، مبارزات و شهادت او، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1385، ص 39.
[23]. گلشن ابرار، پیشین، ص 646.
[24]. خوش‌نیت، حسین، همان، ص 38.
[25]. امینی، داود، جمعیت فدائیان اسلام و نقش آنها در تحولات سیاسی اجتماعی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۱، ص 67.
[26]. همان.
[27]. گل‌محمدی، احمد، پیشین، ج 1، ص 36.
[28]. همان.
[29]. همان، ص 37.
[30]. امینی، داود، جمعیت فدائیان اسلام و...، پیشین، ص 142.
[31]. حسینیان روح‌الله، همان، ص 24.
[32]. نواب صفوی، سید مجتبی، فدائیان اسلام: تاریخ، عملکرد، اندیشه، به کوشش سید هادی خسروشاهی، تهران، انتشارات اطلاعات، 1379، ص 70.
[33]. قیصری، مهدی، رهبری به نام نواب، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1384، ص 75.
[34]. گل‌محمدی، احمد، همان، ص 42.
[35]. خاطرات و مبارزات شهید محلاتى، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامى، 1376، ص 25.
[36] . عبدالحسین هژیر فرزند «محمد وثوق خلوت»، در سال 1280 ش. در یک خانواده بهائی متولد شد. در خردسالی یک چشم خود را به خاطر انفجار مواد محترقه از دست داد. هژیر تحصیلات ابتدائی و متوسطه را در مدارس مظفری و دارالفنون به پایان رساند و سپس وارد مدرسه علوم سیاسی شد. او در پایان این دوره زبان‌های روسی و فرانسه را فرا گرفت. ابتدا به استخدام وزارت خارجه درآمد و سپس مترجم سفارت شوروی شد. در 1307 سفارت شوروی کارکنان مازاد خود را اخراج کرد و هژیر مشمول تصفیه شد. او سپس توسط سید حسن تقیزاده وزیر دارائی وقت، جذب وزارت دارائی شد و در اداره امور اقتصادی آن مشغول به کار گردید. پس از چندی مأمور مطالعه پرونده امتیازات نفتی ایران و ارائه گزارش آن به تقیزاده شد. در جریان تمدید قرارداد دارسی (1933 ـ دوره رضاخان) هژیر از دست‌اندرکاران بود. پس از مدتی ، هژیر ریاست اداره حقوقی وزارت دارائی که تمامی پرونده‌های مربوط به نفت در آن متمرکز بود، بر عهده گرفت. وی در 1318 مدیر کل وزارت دارائی و پس از سقوط رضاخان، در کابینه فروغی وزیر پیشه و هنر شد. او این سمت را در کابینه‌های بعدی ـ سهیلی و قوام‌ـ نیز حفظ کرد. در کابینه دوم سهیلی، وزیر راه شد و در این سمت برای مراقبت از اندوخته‌‌های مالی رضاخان سفری به انگلیس داشت. هژیر در کابینه محمد ساعد، به وزارت کشور ودر کابینه‌های حکیمی و قوام به وزارت دارائی رسید. وی در کابینه بعدی حکیمی وزیر مشاور و گرداننده اصلی دولت شد و پس از او در 23 خرداد 1327 با حکم شاه و تأیید نمایندگان مجلس شورای ملی به نخستوزیری رسید. انتصاب هژیر با مخالفت گسترده مردم و روحانیت مواجه شد. هژیر از عوامل مؤثر در استمرار سلطه انگلیس بر منابع نفت ایران و خنثی‌سازی تلاش‌هائی بود که برای ملی شدن صنعت نفت صورت می‌گرفت. هژیر کمتر از 5 ماه سمت نخستوزیری را عهده‌دار بود و در 15 آبان 1327 در موجی از مخالفت فزاینده جامعه استعفا کرد. او سپس به نمایندگی مجلس مؤسسان انتخاب شد و در 28 تیر 1328 وزیر دربار شد. او سرانجام در روز 13 آبان 1328 هنگامی که از مسجد سپهسالار خارج میشد، به ضرب گلوله سید حسین امامی عضو جمعیت فدائیان اسلام مجروح شد و روز بعد در بیمارستان درگذشت. ( منبع: عبدالحسین هژیر، نشریه الکترونیکی تاریخ معاصر ایران(گذرستان)، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی)
[37]. به گفته مسعود بهنود: رابطه شخصی و خصوصی او با خانم لمبتون، ـ وابسته سفارت انگلیس در ایران که نفوذ بی‌تردیدی در سیاست ایران داشت ـ رهگشای او به سوی احراز پست‌ها و مقامات بالای کشوری بود. ( بهنود، مسعود از سید ضیاء تا بختیار، چاپ نورتکس، ۱۳۷۴، ص ۲۹۳)
[38]. تفرشی، مجید و محمود طاهر احمدی، گزارش‌های محرمانه شهربانی، تهران، انتشارات سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۷۱، ج 2، ص ۱۴۰.
[39]. امینی، داود، همان، 167.
[40]. همان، ص 168.
[41]. همان، ص 170.
[42]. مجله مبلغان، دی و بهمن 1383، شماره 62، ص 17.
[43]. گلشن ابرار، پیشین، ص 649.
[44]. ناگفته‌ها، خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، پیشین، ص 37.
[45]. امینی، داود، پیشین، 171.
[46]. حسینیان روح‌الله، همان، ص 29.
[47]. ناگفته‌ها، همان، ص 38.
[48]. همان.
[49]. امینی، داود، همان، ص 171.
[50] . حسینیان روح‌الله، همان، ص 30.
[51]. تاریخ شفاهی زندگی و مبارزات شهید مهدی عراقی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1391، ص 56.
[52]. نواب صفوی در همان دوران مقاله‌ای می‌نویسد با عنوان «صیحه آسمان نجف» و در این مقاله علل مخالفت خود را با انتقال جنازه رضاشاه تشریح می‌نماید. نواب معتقد بود که محمدرضا شاه می‌خواهد با آوردن جنازه پدرش، او را شخص خادم به کشور و مملکت معرفی کند و علاوه بر کسب آبروی از دست رفته، دیکتاتوری وی را نیز به کشور بازگرداند. بنابر این او در این مقاله ضمن گوشزد نمودن اقدامات دیکتاتوری رضاشاه علیه دین و مذهب، با تمام وجـود فـریاد برآورد که محیط کشور اسلامی ایران، تحمل و گنجایش جسد این ناپاک را ندارد و سپس به مبارزه علنی با آن حرکت رژیم پرداخت. ( مجله مبلغان، پیشین، ص 18)
[53]. برای اطلاعات بیشتر ر.ک: مفاخر اسلام، همان، ص 528.
[54]. مجله مبلغان، پیشین، ص 18.
[55]. حسینیان، روح‌الله، همان، ص 35.
[56]. ناگفته‌ها، همان، ص 47.
[57]. نهضت روحانیون ایران، همان، ص 442.
[58]. امینی، داود، همان، ص 150.
[59]. گلشن ابرار، همان، ص 650.
[60]. شهید عراقى، ناگفته‌ها، همان، ص 70.
[61]. براى اطلاع بیشتر ر.ک: روح‌الله حسینیان، بیست سال تکاپوى اسلام شیعى در ایران، بخش اول، فصل اول، بحث ملى شدن صنعت نفت و مأموریت و مواضع رزم‌آرا.
[62]. لولهنگ: آفتابه سفالی.
[63]. نواب صفوی، سید مجتبی، فدائیان اسلام: تاریخ، عملکرد، اندیشه، ص 106.
[64]. امینی، داود، همان، ص 198.
[65]. در این جلسه غیر از مصدق که به علت کسالت نتوانست حاضر شود، همه اعضای جبهه ملی از جمله دکتر حسین فاطمی، دکتر مظفر بقائی، حسین مکی، سید محمد نریمان، عـبدالقدیر آزاد، سید ابوالحسن حائری‌زاده و دکتر سید علی شایگان حضور داشتند. (همان)
[66] . گل‌محمدی، احمد، پیشین، ص 63.
[67] . همان.
[68]. امینی، داود، همان، ص 199.
[69]. پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی، بررسی نقش نیروهای مذهبی در نهضت ملی نفت، 27 اسفند 1399، کد خبر، 6768.
[70]. حسینیان، روح‌الله، پیشین، ص 41ـ42.
[71]. خوش‌نیت، حسین، پیشین، ص 83.
[72]. عباسی، ابراهیم، فدائیان اسلام به روایت تصویر، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1394، ص 129.
[73]. بعد از این اقدام بود که مجلس شوراى ملى یک هفته بعد (24 / 12 / 1329) طرح ملى شدن صنعت نفت را تصویب کرد و مجلس سنا نیز این مصوبه را در 29 اسفند ماه مورد تأیید قرار داد. سرانجام مجلسى که اکثریت آن با ملى شدن صنعت نفت مخالف بودند و سه ماه قبل حتى حاضر نشدند پیشنهاد ملى شدن را به اندازه‌ای امضا کنند که بتواند در مجلس طرح شود، با سرعت تمام طرح را تصویب کردند و برگى جدید در تاریخ ایران گشوده شد.
[74]. ذبیح، سپهر، ایران در دوره‌ى دکتر مصدق، ترجمه محمد رفیعى مهرآبادى، تهران، نشر عطایى، 1370، ص 54.
[75]. قیصری، مهدی، پیشین، ص 128.
[76]. همان، ص 228.
[77]. امینی، داود، پیشین، ص 229ـ230.
[78]. فصلنامه تاریخ پژوهی، سال ششم، بهار 1383 شماره 18، ص 110.
[79]. حسنی فرد، عبدالرحمن، فدائیان اسلام در کلام یاران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1389، ص 146.
[80]. خوش‌نیت، پیشین، ص 119.
[81]. همان، ص 120.
[82]. امینی، داود، همان، ص 244.
[83]. همان، ص 246.
[84]. البته چنین استنباط نمی‌شود که نواب از انجام کودتا توسط سپهبد زاهدی مطلع بوده و نسبت به آن هشدار داده باشد، لیکن به‌طور قطع بنا بر شواهد، آینده دولت مصدق را پیش‌بینی نموده است.
[85]. نواب صفوی، سید مجتبی، همان، ص 179.
[86]. برای مطالعه این اعلامیه ر.ک: خوش‌نیت، حسین، همان، ص 171 تا 173.
[87]. امینی، داود، همان، ص 311.
[88]. خوش‌نیت، حسین، همان، ص 183.
[89]. نهضت روحانیون ایران، پیشین، ص، 444.
[90]. خوش‌نیت، حسین، همان، ص 185.
[91]. امینی، داود، همان، ص 312-313.
[92]. گل‌محمدی، احمد، ج 1، همان، ص 100.
[93] . امینی، داود، همان، ص 315.
[94]. گل‌محمدی، احمد، همان، ج 1، ص 101. نقل شده است: دکتر سید حسن امامی، امام جمعه موقت تهران، پس از بازگشت نواب از سفر کشورهای اسلامی، از سوی شاه به دیدار نواب رفت و ضمن ابلاغ پیغام شاه گفت که به خاطر تجلیل از فضل و کمالات نواب صفوی، شاه نیابت آستان قدس رضوی را به وی تفویض می‌کند و اختیار می‌دهد تا نواب درآمد آنجا را با نظر خود به مصارف شرعیه برساند و از حمایت کامل شاه نیز برخوردار خواهد بود، مشروط بر این که در کار سیاست مملکت هیچ مداخله‌ای نداشته باشد. در برابر این پیشنهاد، نواب به شدت برآشفت و به سید حسن امامی گفت: «پسر عمو، اگر غیرت‌داری و مرد هستی این پیام مرا به آن توله سگ پهلوی ببر و به او بگو تو فکر می‌کنی من از افراد توده‌ای هستم که بتوانی مرا بـا مـال و مقاماتی بخری؟ من عهد کرده‌ام که یا تو را از بین ببرم و به جهنم بفرستمت و یا تو مرا می‌کشی. در این صورت مرا به بهشت می‌فرستی. در هر دو صورت پیروزی با من خواهد بود. در هر حال تا زنده هستم، هیچ زمانی زیر بار کوچکترین خواسته تو نمی‌روم و امکان ندارد ساکت باشم و تو را به حال خود واگذارم.» (مجله پیام انقلاب، گفتاری درباره نواب صفوی، حجت الاسلام لواسانی، ش 24، 27 دی 1359)
[95]. خوش‌نیت، حسین، همان، ص 205.
[96]. خاطرات محمدمهدى عبدخدایى، همان، ص 181.
[97]. سید حسین خوش‌نیت، همان، ص 211.
[98]. امینی، داود، همان، ص 324. (همچنین بر روی کفن، آیات ذیل از قرآن مجید نیز نوشته شده بود: «و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل‌الله امواتاً بل احیاء عند ربهم یُرزَقون» (آل عمران، ۳) «ان الله اشتری من المؤمنین انفسهم و اموالهم بأنَّ لهم الجنه» (توبه، ۹) نواب صفوی در بازجویی‌اش گفت: زمان و مکان انجام عملیات توسط استخاره صورت گرفت. همان، ص 325)
[99]. گلشن ابرار، همان، ص 653.
[100]. گل‌محمدی، احمد، همان، ج 1، ص 107.
[101]. امینی، داود، همان، ص 325.
[102]. شهید نواب صفوى در دى ماه 1326 با نیره‌السادات احتشام رضوى ازدواج نمود و طى 8 سال زندگى با هم داراى سه فرزند دختر می‌شوند که فرزند سوم پس از شهادت پدر به دنیا می‌آید.
[103]. خاطرات احتشام رضوی(همسر نواب صفوی)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1383، ص 132.
[104]. خوش‌نیت سید حسین، همان، ص 211.
پشت نگاشته تصویر دوران نوجوانی شهید سید مجتبی نواب صفوی به خط او و خطاب به مادرش
اعلامیه‌ى شهید نواب صفوى مبنى بر لزوم مبارزه با فساد و بى‌دینى
یک مقدمه کوتاه از سرمقاله‌ای به قلم نواب صفوی درباره اعتقادات او
دست‌نوشته نواب در رابطه با غیرقانونی کردن حکومت
گزارش شهربانى درباره‌ى جلسه‌ى فداییان اسلام در منزل آقاى صرافان
اعلامیه‌ى فداییان اسلام در اعتراض به ادامه‌ى بازداشت نواب صفوى
گزارش شهربانى درباره‌ى ادامه‌ى اعتصاب نواب صفوى
تأیید شخصیت علمی نواب صفوی توسط آیت‌الله طالقانی
تلگراف اعتراض‌آمیز به عبدالناصر نسبت به خشونت با اخوان‌المسلمین
گزارش شهربانى کل کشور درباره‌ى اقامت نواب صفوى در کربلا
گزارش شهربانى درباره‌ى محل اقامت نواب صفوى پس از مراجعت از عراق
اعلامیه‌ى نواب صفوى مبنى بر انصراف از نمایندگى مجلس ص1
اعلامیه‌ى نواب صفوى مبنى بر انصراف از نمایندگى مجلس ص2
گزارش شهربانى کل کشور از زندگى و فعالیت‌هاى نواب صفوى1
گزارش شهربانى کل کشور از زندگى و فعالیت‌هاى نواب صفوى2
صورت جلسه‌ى بازجویى از شهید نواب صفوى-2
صورت جلسه‌ى بازجویى از شهید نواب صفوى-3
صورت جلسه‌ى بازجویى از شهید نواب صفوى-4
صورت جلسه‌ى بازجویى از شهید نواب صفوى-5
صورت جلسه‌ى بازجویى از شهید نواب صفوى-6
صورت جلسه‌ى بازجویى از شهید نواب صفوى-7
صورت جلسه‌ى بازجویى از شهید نواب صفوى-8
صورت جلسه‌ى بازجویى از شهید نواب صفوى-9
صورت‌جلسه‌ى بازجویى دوم از نواب صفوى-1
صورت‌جلسه‌ى بازجویى دوم از نواب صفوى-2
صورت‌جلسه‌ى بازجویى دوم از نواب صفوى-3
صورت‌جلسه‌ى بازجویى دوم از نواب صفوى-4
صورت‌جلسه‌ى بازجویى دوم از نواب صفوى-5
دستور محمدرضا پهلوی مبنی بر اعدام نواب‌صفوی
وصیت‌نامه شهید نواب
گزارش اجراى حکم اعدام نواب صفوى و سه تن از یارانش
دست‌نوشته حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در تجلیل از شهید نواب صفوی
اینفوگرافیک نواب صفوی
سیدمجتبی نواب صفوی در دوران کودکی
شهید سیدمجتبی نواب صفوی در کنار جمعی از دانش‌آموزان در دوران تحصیلات ابتدایی
شهید سید مجتبی نواب صفوی در دوران تحصیل در دبستان
شهید سیدمجتبی نواب صفوی پس از بازگشت از نجف به ایران به عزم مبارزه با احمد کسروی
شهید سید مجتبی نواب صفوی
نواب صفوی در کنار آیت‌الله سید ابوالقاسم کاشانی
1327. شهید سیدمجتبی نواب صفوی در حال سخنرانی علیه عبدالحسین هژیر در محوطه مقابل مجلس شورای ملی
1329. شهید سیدمجتبی نواب صفوی در حاشیه یک گفت‌وشنود مطبوعاتی
بهمن 1331. شهید سیدمجتبی نواب صفوی در جمع یاران و علاقه‌مندانش پس از آزادی از زندان دکتر محمد مصدق
1331. شهید سیدمجتبی نواب صفوی در حال یک سخنرانی و تشویق سازنده یک فانوس
سخنرانی شهید سید مجتبی نواب صفوی در جمع یارانش پس از آزادی از زندان
شهید سید مجتبی نواب صفوی در جمع یارانش در مشهد مقدس
1332. شهید سیدمجتبی نواب صفوی در دیدار با برخی اعضای جمعیت اخوان‌المسلمین در سوریه
1332. شهید سیدمجتبی نواب صفوی در حال سخنرانی برای دانشجویان دانشگاه قاهره
1332. شهید سیدمجتبی نواب صفوی در حال سخنرانی برای دانشجویان دانشگاه قاهره
1332. فرودگاه مهرآباد تهران؛ شهید سیدمجتبی نواب صفوی در بازگشت از سفر به مصر
1332. فرودگاه مهرآباد تهران؛ شهید سیدمجتبی نواب صفوی در بازگشت از سفری که به منظور شرکت در مؤتمر قدس انجام شده بود
استقبال آیت‌الله طالقانی از شهید نواب صفوی در فرودگاه مهرآباد
دی 1334. شهید سیدمجتبی نواب صفوی در حال عزیمت از سلول انفرادی به سوی محل دادگاه نظامی
نمایی از دادگاه دوم رهبر و اعضای جمعیت فداییان اسلام
دی 1334. شهید سیدمجتبی نواب صفوی در حال ایراد دفاعیات خود در دادگاه نظامی
27 دی ماه 1334. شهید سیدمجتبی نواب صفوی لحظاتی پیش از شهادت و در حال بسته شدن به چوبه اعدام
مرقد مطهر شهید سید مجتبی نواب صفوی در قبرستان وادی السلام قم
تعداد مشاهده: 15519
