آشنایی با اداره امنیت داخلی (اداره کل سوم) مهم‌ترین بخش ساواک

تاریخ انتشار: 17 خرداد 1402

«بخش امنیت داخلی ساواک اداره کل سوم مهم‌ترین بخش این سازمان بود که همه گروه‌ها و سازمان‌های موافق و مخالف حکومت پهلوی و نیز سازمان‌ها، نهادها مراکز آموزشی و افکار عمومی کشور را زیر نظر داشت.

بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، ضرورت وجود تشکیلات منسجم به منظور ایجاد امنیت و ثبات پایه‌های حکومت پهلوی سبب تصویب قانون تشکیل ساواک در ۲۳ اسفند ۱۳۳۵ گردید و این سازمان کار خود را رسماً از ۱۳۳۶ آغاز کرد. علاوه بر ساواک واحدهای پلیسی شهربانی، گارد شاهنشاهی، ژاندارمری و نیز واحدهای اطلاعاتی و سرّی رکن ۲ ارتش، بازرسی شاهنشاهی و دفتر ویژه اطلاعات، وظیفه جمع‌آوری اطلاعات و حفظ امنیت در قلمرو حکومت شاهنشاهی ایران را عهده دار بودند. ساواک علاوه بر همکاری با سازمان‌های اطلاعاتی - امنیتی داخلی با سازمان‌های جاسوسی دنیا به ویژه سازمان جاسوسی آمریکا(سیا) و سازمان جاسوسی اسرائیل(موساد) نیز همکاری داشت؛ بعد از تشکیل ساواک نیروهای سیا به ساواک آمدند و کارکنان و مسئولانش را آموزش دادند.

حوزه ریاست، ادارات کل و ساواک‌ها (شامل ساواک تهران، استان‌ها و شهرستان‌ها) سه قسمت اصلی ساواک را تشکیل می‌داد. ادارات کل ساواک بر اساس وظایف محوله به چند اداره و بخش تقسیم می‌شدند. گسترده‌ترین تشکیلات ساواک مربوط به اداره کل سوم بود که زیر نظر رئیس ساواک اداره می‌شد و وظیفه اصلی آن حفظ و تأمین امنیت داخلی بود. بیشترین بدنامی ساواک نیز نتیجه عملیات و اقدامات همین اداره بود.

تأمین امنیت داخلی، تهیه و تنظیم طرح‌های نیازمندی‌های اطلاعاتی بر مبنای سیاست عالیه کشور، دریافت و کسب اخبار برای حفظ امنیت، بازرسی، کشف «عملیات براندازی که شامل فعالیت خرابکاری، تشکیل و فعالیت هر گونه دستجات و احزاب سیاسی که غیر قانونی اعلام شده بود و تبلیغات مضره که با هدف بر هم زدن نظم و امنیت کشور صورت می‌گرفت» در شرح وظایف رسمی این اداره کل بود.

اداره کل سوم در انتصاب رئیسان ساواک استان‌ها، ساواک تهران و نمایندگی‌های ساواک در خارج از کشور نیز دخالت داشت. مدیر اداره کل سوم اداره امور ساواک استان‌ها را در اختیار داشت و دستورهای لازم را مستقیماً به آن‌ها صادر می‌کرد. مقصد بیشتر اخبار کسب شده در واحدهای دیگر ساواک مربوط به ادارات و بخش‌های تابعه اداره کل سوم ساواک بود.

تمام ادارات کل ساواک به بخش‌ها و واحدهای کوچکتری تقسیم می‌شدند و هر کدام نیز وظیفه‌ای خاص بر عهده داشتند. اداره کل سوم (امنیت داخلی) ساواک ـ که به کمیته شهرت داشت ـ نیز از بخش‌ها و ادارات مختلف تشکیل شده بود. چارت سازمانی اداره کل سوم شامل دفتر اداره کل بخش مستقل بازجویی، کمیته مشترک ضد خرابکاری و هفت اداره مجزا بود که هر کدام وظایفی بر عهده داشتند.

1. «دفتر اداره کل» که رسیدگی به امور پرسنلی ـ مالی و کارپردازی اداره کل، نگهداری سوابق، تهیه فهرست نگهبانی، نظارت بر اجرای مقررات حفاظتی، حضور و غیاب پرسنل، توزیع مراسلات، تقسیم کار و نظارت در اجرای وظایف نظافت‌کاران و رانندگان سرویس عمومی اداره کل، از جمله وظایف این اداره بود.

2. «بخش مستقل بازجویی» که عمده‌ترین وظایف آن ارائه مشاوره در امور قضایی، همکاری با بخش‌های اداره کل در تشکیل پرونده‌های قضایی، اجرای بازجویی‌ها و شرکت در کمیسیون‌ها بر حسب دستور مدیر کل بود.

3. «اداره یکم» (بخش عملیات و بررسی)، وظیفه تجسس، کشف و مراقبت و تعقیب فعالیت‌های براندازی را بر عهده داشت و از شش بخش: 1- احزاب و گروه‌های کمونیست، 2- احزاب و گروه‌های افراطی سیاسی براندازی، 3- اعراب و بلوچ و هدف‌های جدید، 4- اکراد، 5- تحقیقات و تبلیغات ضد مارکسیسم و تبادل اطلاعات، 6- اقدام، تشکیل می‌شد.

تمام ادارات ساواک دارای کدهایی بودند که با آن شناخته می‌شدند و چون کد اداره کل سوم با عدد ۳۰۰ شروع می‌شد، لذا ادارات تابعه این اداره کل نیز هر کدام دارای یک کد سه رقمی بودند که با عدد ۳ شروع می‌شد. به طور مثال بخش‌های زیر مجموعه اداره یکم عملیات و بررسی اداره کل سوم ۳۱۰ تا ۳۱۴ بود. کد یا بخش ۳۱۰ به بررسی سوابق سیاسی افراد می‌پرداخت و در زمان انتصاب یا ارتقای مقام مدیران دولتی سابقه آن‌ها از ساواک استعلام می‌شد. بخش ۳۱۱ بر فعالیت‌های کمونیست‌ها متمرکز بود و از رفتار و اعمال آن‌ها مراقبت می‌کرد. دایره عملیات تهران، دایره عملیات شهرستان و دایره بررسی و ضد اخلالگری سه بخش مهم کد ۳۱۱ بود که بر تمام مکاتبات و اعلامیه‌های کمونیستی که از خارج وارد کشور می‌شد، نظارت و اعمال سانسور می‌کرد. گیرندگان این گونه مکاتبات شناسایی و فعالیت‌های فردی و گروهی آن‌ها تحت کنترل قرار می‌گرفت. بخش ۳۱۲ بر فعالیت‌های روحانیون، جبهه ملی، نهضت آزادی، حزب ملت ایران و سازمان مجاهدین خلق متمرکز شده و در دو شاخه تهران و شهرستان فعالیت می‌کرد. بخش ۳۱۳، بخش اعراب و بلوچ و هدف‌های جدید نام داشت و بر احزاب و گروه‌هایی که در زمینه جدایی خوزستان و بلوچستان از ایران فعالیت می‌کردند متمرکز بود. این بخش اخبار و اطلاعات کسب شده را در اختیار اداره کل هشتم قرار می‌داد. بخش ۳۱۴ بر فعالیت اکراد مخالف حکومت، ایلات و عشایر غرب کشور، مهاجرت اکراد ایرانی ساکن در عراق، اکراد بارزانی، حزب دموکرات و دیگر احزاب و گروه‌های کُرد نظارت می‌کرد.

4. اداره دوم (عملیات و بررسی) چهار بخش 1- آموزش عالی و دانشگاه تهران، 2- مراکز آموزشی تهران غیر از دانشگاه تهران، 3- مرکز آموزش عالی شهرستان‌ها، 4- وزارت آموزش و پرورش را در بر می‌گرفت. این اداره علاوه بر وظیفه تجسس، کشف و مراقبت و تعقیب فعالیت‌های براندازی وظیفه کسب خبر از فعالیت‌های سیاسی طبقه آموزش دهنده و آموزش گیرنده و کارمندان وزارتخانه‌های علوم و آموزش و پرورش را نیز برعهده داشت.

این اداره از جمله اداراتی بود که در دوره‌ای که فردوست قائم مقام ساواک بود تشکیل گردید. فردوست برای آموزش کارکنان ساواک استادانی از آمریکا و انگلستان دعوت کرد که با پاسخ منفی آن‌ها روبرو شد و پس از آن استادان آموزش ضد اطلاعاتی از اسرائیل دعوت شدند. به پیشنهاد همین استادان، در اداره کل سوم برای خنثی کردن شبکه‌های براندازی، اداره دوم عملیات و بررسی تشکیل شد. سازمان اطلاعاتی یک کشور در صورتی می‌تواند فعالیت شبکه‌های پنهان یک جامعه را خنثی کند که به میزان رضایت در جامعه اهمیت دهد. بنابر این یکی از وظایف ادارۀ دوم (عملیات) و بررسی سنجیدن میزان رضایت و نارضایتی در طبقات مختلف اجتماعی بود. همچنین کشف علل نارضایتی و پیشنهاد راه حلی مناسب برای برطرف کردن نارضایتی، مهمترین وظیفه کمیته نارضایتی‌یاب در اداره دوم بود. اداره دوم دارای چند بخش بود که هر کدام یک یا چند دانشگاه یا نهادهای فرهنگی را زیر نظر داشتند. بخش ۳۲۴ با همکاری بخش 13 /3 ساواک تهران بر فعالیت دانشجویان دانشگاه تهران نظارت داشت. بخش ۳۲۲ با همکاری بخش دیگری از ساواک تهران بر فعالیت دانشجویان دانشگاه‌های صنعتی آریامهر (شریف) و ملی (شهید بهشتی) و بخش ۳۲۳ بر کارکنان وزارت آموزش و پرورش، دبیرستان‌ها و استادان دانشگاه‌ها نظارت داشتند.

5. اداره سوم (عملیات و بررسی) که وظیفه کسب خبر از ایرانیان خارج از کشور به منظور پی بردن به فعالیت‌های مشکوک در زمینه براندازی و کنترل رفتار آنان با سازمان‌های خارجی را بر عهده داشتند و از چهار بخش 1- آلمان فدرال و کشورهای شرق اروپا، 2- کشورهای اسکاندیناوی و غرب اروپا، 3- آمریکا و کانادا، 4- آسیا، آفریقا، اقیانوسیه تشکیل شده بود. کد یا بخش ۳۳۱ بر دانشجویانی که عقاید کمونیستی داشتند و ساکن آمریکا بودند نظارت داشت. کد ۳۳۲ کارهای دانشجویان ایرانی مقیم انگلستان، فرانسه، سوئد و دانمارک را که فعالیت کمونیستی و مذهبی داشتند کنترل می‌کرد. کد ۳۳۳ بر دانشجویان ساکن در کشورهای آلمان و ایتالیا تمرکز داشت. کد ۳۳۴ بر دانشجویان ایرانی در هند و پاکستان نظارت داشت و فعالیت‌های آن‌ها را به اداره کل سوم مخابره می‌کرد.

6. اداره چهارم از هفت بخش 1- حزب رستاخیز و انجمن‌های منتخب ملی، 2- وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی و حساس ملی، 3- امور کارگری و اصناف، 4- روحانیون جوامع و اقلیت‌های مذهبی 5- امور کشاورزی، دامپروری و عشایر 6- مطبوعات و تبلیغات، 7- نارضایتی‌های عمومی و مسائل اجتماعی و اقتصادی تشکیل می‌شد. کسب خبر از طبقات و گروه‌های اجتماعی به منظور پی بردن به فعالیت‌های آنها در زمینه‌های براندازی و کسب خبر در امور مطبوعاتی، بررسی و انعکاس موارد اطلاعاتی به ذینفع‌ها و ارسال اخبار به هدف‌های اطلاعاتی اداره یکم و ارسال اخبار لازم به سازمان‌های ذینفع از جمله وظایف آن‌ها بود. کد ۳۴۱ این اداره بر بخش نارضایتی‌های عمومی افراد از قبیل نداشتن برق، آب و وضع نان در شهرستان‌ها متمرکز بود و به شکل بولتن، اخبار کسب شده را در اختیار مقامات قرار می‌داد. بخش ۳۴۲ روی کارمندان وزارتخانه‌ها نظارت و از سوء استفاده‌های وزیران و کارکنان و.... گزارش تهیه می‌کرد. بخش ۳۴۳ کارهای کارگران و اصناف را کنترل می‌کرد.

7. اداره پنجم (پشتیبانی عملیاتی) متشکل از بخش‌های 1- دکترین و آموزش، 2- سانسور 3- پشتیبانی فنی، 4- بازرسی، 5- پشتیبانی و آمادگی بود و وظیفه پشتیبانی عملیاتی و اطلاعات را بر عهده داشت. کد 352 وظیفه کنترل مکاتبات و سانسور مخالفان مقیم خارج و مخالفان داخلی را بر عهده داشت. کد ۳۵۳ بخش فنی شنود تلفنی اشخاص مظنون را کنترل می‌کرد.

8. اداره ششم (بایگانی) از چهار بخش 1- فیش و تشکیل پرونده، 2- بایگانی، 3- بررسی و تطبیق مشخصات، 4- تصفیه پرونده تشکیل می‌شد و تنظیم و نگهداری پرونده‌ها را بر عهده داشت. در این اداره هر یک از فعالان سیاسی، یک پرونده با مشخصات کامل در کلاسورهای مخصوص داشتند و هر برگه‌ای در پرونده شماره گذاری می‌شد و مهر بایگانی می‌خورد.

9. اداره هفتم (عملیات و بررسی) متشکل از بخش‌های 1- نیروهای زمینی شاهنشاهی و سپاهیان انقلاب، 2- نیروی هوایی و دریایی و اهداف وابسته، 3- شهربانی، ژاندارمری و اسلحه قاچاق، 4- گارد شاهنشاهی و وزارت جنگ و دیگر اهداف نظامی بود. کار این اداره تجسس، کشف، مراقبت و تعقیب فعالیت‌های براندازی، کسب خبر از کادر شاغل و بازنشسته نیروهای انتظامی و افراد اخراجی ساواک و انجام امور مربوط به اسلحه و مهمات ارجاعی به بخش امنیت داخلی بود. کد ۳۰۲ بخش مستقل انتظامی این اداره بود که بر فعالیت افراد نظامی و پرسنل ارتش نظارت می‌کرد. کد ۳۰۳ بخش مستقل قضایی با مراجع قضایی از قبیل دادگستری و دادرسی ارتش در ارتباط بود و پرونده‌های فعالان سیاسی متهم بعد از تکمیل بازجویی به این مراجع ارسال می‌شد.

برای جلوگیری از اقدامات مسلحانه گروه‌های مخالف در ۱۳۵۰، به دستور شاه کمیته مشترک ضد خرابکاری تشکیل شد. این کمیته برای هماهنگ کردن اقدامات دستگاه‌های امنیتی به وجود آمد. این کمیته جزء ادارات ساواک محسوب نمی‌شد اما به دلیل نقش مؤثر ساواک خصوصاً اداره کل سوم، بخش مستقلی به آن اختصاص داده شد. ساواک و ادارات دوم ارتش، شهربانی و ژاندارمری این کمیته را تشکیل دادند و در اوایل ۱۳۵۲، این کمیته به سه واحد اطلاعاتی، اجرایی و پشتیبانی تقسیم شد. واحد اطلاعاتی کمیته مشترک سه دایره بازجویی، بهره‌برداری و بررسی و هماهنگی داشت. واحد اجرایی شامل پنج دایره اسلحه و مهمات، موتورپول[واحد نقلیه و موتوری]، دایره تجسس و شناسایی، دایره فنی، تعقیب و مراقبت و دایره مخابرات بود. واحد پشتیبانی نیز از سه دایره زندان، تدارکات و دفتر انتظامات تشکیل می‌شد. واحد پشتیبانی وظیفه امور مالی و تأمین وسایل مورد نیاز از قبیل ضبط صوت، دوربین عکاسی، اسلحه و... را بر عهده داشت که می‌بایست به ضرورت در اختیار واحد اجرایی قرار می‌داد. وظیفه واحد اجرایی کمیته مشترک دستگیری افراد و احتمالاً برخوردهای خیابانی، ضربه زدن به خانه‌های تیمی و امن بود که این کار توسط اکیپ‌های گشت شامل یک پاسبان، یک مأمور ساواک و یک افسر شهربانی صورت می‌گرفت. در کمیته مشترک از انواع شکنجه‌ها استفاده می‌شد. شخصیت فردی بازجو، نوع اتهام فرد بازداشت شده، سابقه فعالیت و درجه وابستگی حزبی یا گروهی او، شرایط سیاسی و موقعیت زمانی دستگیری، در تعیین نوع و میزان شکنجه تأثیر داشت. استفاده از شوک الکتریکی، سوزاندن قسمت‌های مختلف بدن، آویزان کردن به مدت طولانی، ادرار کردن در دهان متهمان، کشیدن ناخن، فرو کردن سوزن به زیر ناخن، تجاوز جنسی، فرو کردن سر متهمان در آب سرد در فصل سرما و... از جمله شکنجه‌های رایج در کمیته مشترک ضد خرابکاری بود.

ابتکار عمل در کمیته مشترک در دست اداره کل سوم ساواک بود و غالب آن از افراد ساواک بودند. این مأموران زیر نظر مدرسان ایرانی و اسرائیلی آموزش می‌دیدند و با شرکت در عملیات تعقیب و مراقبت، عملیات ضدبراندازی، بازجویی و شکنجه کسب تجربه می‌کردند و در کار خود خبره می‌شدند.

مدیران اداره کل سوم تا پیروزی انقلاب اسلامی به ترتیب: مصطفی امجدی از زمان تأسیس تا نیمه خرداد ۱۳۴۲، ناصر مقدم تا فروردین ۱۳۵۲، و پرویز ثابتی تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی بودند. پرویز ثابتی و ناصر مقدم از معروفترین مدیران اداره کل سوم به شمار می‌روند.

بیشترین نیروهای ساواک، در اداره کل سوم مشغول به فعالیت بودند. نیروهای مخفی و آشکار اداره کل سوم در سراسر کشور و در بسیاری از کشورهای جهان حضور داشتند و حیطه فعالیت اداره کل سوم ساواک به ویژه از اوایل دهه ۱۳۵۰ و از آغاز ریاست پرویز ثابتی گسترش یافت. سال ۱۳۵۲ ارتشبد نعمت‌الله نصیری رئیس ساواک، ثابتی را به مدیرکلی اداره سوم منصوب کرد و ثابتی عملاً همه کاره ساواک شد. او (با نام رمز بامداد) در تمام عملیات‌های پر سر و صدای ساواک در سال‌های ۱۳۵۲ تا ۱۳۵۶ نقش اصلی بر عهده داشت؛ شبکه ساواک در وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی و حتی بخش خصوصی زیر نظر مستقیم او عمل می‌کردند و کار امنیت داخلی یکسره در دست وی بود.

معاونت اداره کل سوم که در زمان ناصر مقدم بر عهده دو نفر (سرتیپ طباطبایی و سرهنگ پرنیان فر) بود، در زمان ثابتی بر عهده دکتر بهبودی بود که مدت‌ها با نام مستعار دکتر سجادی نمایندگی ساواک در کشورهای آلمان غربی را بر عهده داشت.

ثابتی چنان علاقه و پشتکاری در انجام وظایفش داشت که برای بهتر انجام دادن آن بیشتر اوقاتش را در کمیته مشترک به سر می‌برد. اداره ثابتی مسئول بازرسی، اظهار نظر و تصفیه نهایی کاندیداهای مقامات سیاسی نیز بود. به همین دلیل او در انتصاب افراد به مقامات دولتی و پست‌های کلیدی نقش مهمی ایفا می‌کرد. نفوذ او به حدی گسترش یافته بود که در انتخاب وزیران و نمایندگان مجلس نیز نقش اساسی داشت و گزارش منفی ساواک درباره هر کس که نامزد احراز یک مقام دولتی یا نمایندگی مجلس می‌شد، برای جلوگیری از انتصاب یا انتخاب وی کافی بود. او پرونده‌ها و سوژه‌ها و در پرتو آن شخصیت‌های مهم حکومت را خوب می‌شناخت و برای هر یک از آنان در اداره سوم ساواک پرونده‌ای داشت و هرازگاهی یکی از آنان را برای ادای توضیحات به ساواک احضار می‌کرد.»[1]

پی‌نوشت:

تقاضای اعطای نشان به شکنجه‌گران کمیته مشترک ضد خرابکاری

اعطای نشان به رضا عطارپور از شکنجه‌گران اداره کل سوم ساواک

«دریافت نشان‌های درباری توسط سرسپردگان رژیم پهلوی» درتصویر از چپ به راست: پرویز ثابتی و نعمت‌ا... نصیری از مقامات بلندپایه ساواک مشاهده می‌شوند.

ناصر مقدم مدتی رئیس اداره کل سوم ساواک (امنیت داخلی) بود

از راست: بهمن نادری‌پور معروف به تهرانی، شهاب مدیرکل اداره چهارم ساواک(حفاظت و اطلاعات)، مصطفی هیراد معروف به مصطفوی، رضا عطار‌پور مجرد معروف به دکتر حسین‌زاده، هوشنگ عطایی معروف به هوشنگ

رضا عطار‌پور معروف به دکتر حسین‌زاده

فرج‌الله سیفی کمانگر معروف به دکتر کمالی

محمدحسن ناصری معروف به دکتر عضدی

محمدعلی شعبانی معروف به دکتر حسینی

منوچهر وظیفه‌خواه معروف به منوچهری

ناصر نوذری معروف به رسولی

همایون کاویانی دهکردی معروف به کاوه

هوشنگ ازغندی معروف به هوشنگ منوچهری

تعداد مشاهده: 14268