بررسی اقدامات پرویز خسروانی در سازمان تربیت بدنی به روایت اسناد ساواک

تاریخ انتشار: 17 مرداد 1403

مقدمه

سپهبد پرویز خسروانی(1301-1394) فرزند میرزا هاشم، فارغ التحصیل سال 1321ش از دانشکده افسری می‌باشد. او در سال 1331ش به درجه سرگردی رسید.[1] وی مشاغل مهمی همچون آجودان مخصوص شاه، ریاست باشگاه ورزشی تاج، فرمانده ناحیه ژاندارمری تهران(1340)، ریاست سازمان تربیت بدنی در کابینه امیرعباس هویدا (1347-1350) و معاونت نخست وزیری(1350) را بر عهده داشت.[2]

خسروانی یکی از فعالان بهائی و اداره کننده لجنه بهائی‌ها در ایران نیز به شمار می‌رفت.[3] از جمله فعالیت‌های خسروانی برای رسیدن به منفعت‌طلبی‌های شخصی، تأسیس باشگاه تاج و ورود به سازمان تربیت بدنی بود که در پوشش ورزش به بسیاری از سودجویی‌های اقتصادی و سیاسی خود می‌رسید. در این مقاله به گوشه‌ای از اقدامات او می‌پردازیم.

تأسیس باشگاه تاج

باشگاه تاج ابتدا به نام باشگاه دوچرخه‌سواران در سال 1324ش توسط عده‌ای دوچرخه‌سوار از جمله پرویز خسروانی تشکیل شد.[4] خسروانی در سال 1328ش امتیاز این باشگاه را به نام خود ثبت کرد و اسم این مکان را به تاج تغییر داد. این باشگاه در ابتدا فقط به ورزش دوچرخه‌سواری اختصاص داشت؛ اما با گذشت زمان سایر رشته‌های ورزشی از جمله فوتبال نیز در آن شروع به فعالیت کرد که پس از انقلاب به باشگاه استقلال تغییر نام یافت.[5]

پرویز خسروانی با مدیریت این باشگاه، کمک‌های زیادی از شاه، وزارت‌خانه‌ها و نهادهای رسمی دریافت می‌کرد و هرگونه مخالفت با خود را مخالفت با سلطنت و شاه می‌دانست. وی علاوه بر سودجویی‌های کلانی که با نام باشگاه تاج انجام می‌داد، در موقعیت‌های حساس سیاسی نیز از موقعیت این باشگاه برای کسب قدرت و منفعت نفع می‌برد.[6]

سوءاستفاده‌های سیاسی

یکی از نمونه فعالیت‌های خسروانی در این زمینه، سوءاستفاده از ورزشکاران و باج بگیران سرشناس تهران مانند شعبان جعفری (بی مخ) در مواضع مهم تاریخی مانند 30 تیر 1332 بود. چنان که ارتشبد حسین فردوست-رئیس دفتر ویژه اطلاعات رژیم- در خاطرات خود با اشاره به شخصیت منفعت طلب خسروانی اطلاعات جالبی را در این مورد می‌دهد:

«از هر طرف که باد می‌آمد بدان سو می‌رفت. در زمان مصدق ورزشکاران را به خیابان ریخته و به نفع مصدق شعار می‌داد. یا در 9 اسفند به طرفداری از شاه شعار می‌داد، ولی وقتی شاه از ایران فرار کرد پنج هزار تومان برای تعمیر ساختمان پان ایرانیست‌ها پرداخت و نام تاج را از باشگاه حذف و اسم مصدق را بر باشگاه نهاد، با جلب همکاری از طرف اشرف پهلوی به همراهی و همکاری با او در جهت کودتا گام گذاشت و باشگاهش را محل جمع‌آوری اوباش قرار داد و از آنان به عنوان مخالفان مصدق استفاده کرد و ورزشکاران را به خیابان ریخت و علیه مصدق و به نفع محمدرضا شعار داد... یکبار همین موضوع را به محمد رضا گفتم. پاسخ داد: بی اشکال است، حال که به نفع من عمل می‌کند! ولی به علت همین پشت هم اندازی و حقه بازی‌اش مورد اعتماد نبود. پس از 28 مرداد، خسروانی و باشگاه تاجش به بلای جان مردم تبدیل شد...»[7]

پرویز خسروانی از جمله افرادی بود که اعضای باشگاه تاج و ورزشکاران را شب تا صبح مقابل کاخ مرمر نگه داشته بود.[8] وی را در این زمان به عنوان یکی از ارکان بسیج دستجات اوباش وابسته به دربار می‌یابیم که در جریان توطئه 9 اسفند 1331 در رأس اوباشی چون شعبان جعفری و ملکه اعتضادی به خانه‌ی مصدق حمله کردند و لذا به دستور مصدق مدت کوتاهی بازداشت شد.[9]

سوءاستفاده‌های اقتصادی

پس از کودتای 28 مرداد 1332 به پاس همین خوش خدمتی‌هایی که به دربار داشت به طور گسترده، شروع به تصرف زمین‌های مرغوب در هر نقطه از ایران به نام باشگاه تاج کرد، چنان‌که به قول فردوست به بلای جان مردم تبدیل شد:

«او راه می‌افتاد و هر کجا که زمین شهری مرغوبی می‌دید به مالک آن مراجعه می‌کرد. اگر طرف حاضر می‌شد زمین را به او واگذار کند فبها و گرنه یک جوخه ژاندارم می‌رفت و یک پرچم سلطنتی را وسط زمین فرو می‌کرد و خسروانی صاحب زمین را تهدید می‌کرد که زمین برای شاهنشاه است. طرف مسلماً تسلیم می‌شد، زمین را واگذار می‌کرد.»[10]

مؤید این گفته‌ی فردوست، تعداد زیادی از گزارش‌های ساواک است که از زمین‌خواری‌های خسروانی پرده برمی‌دارد. برای نمونه در گزارشی در تاریخ 14 / 10 / 1342، یکی از مهندسین ناحیه‌ی ژاندارمری تهران در این خصوص چنین اظهار می‌کند:

«سرتیپ خسروانی فرمانده ژاندارمری تهران و مدیر باشگاه تاج در عین حال که مردم را من غیر مستقیم وادار می‌‌کند، تعریف‌هایی از او در جراید و نزد مقامات مسئول بنمایند اخیراً به عنوان باشگاه تاج 5 قطعه زمین از زمین‌های وحیدیه و اراضی خیابان پهلوی را تصاحب و وسیله شیرازیان معمار بدون پرداخت دستمزد، دیوار کشی و در آن‌ها اتاق ساخته است...»[11]

خسروانی بسیاری از زمین‌های مرغوب اطراف تهران را به منظور ساخت ورزشگاه و یا تجهزات ورزشی تصاحب ولی نهایتاً برای کاشت صیفی‌جات و یا در مصارف دیگر استفاده می‌کرد. به طور مثال حدود سی هزار و چهل و شش متر مربع از زمین‌های حوالی حیدرآباد واقع در شش کیلومتری جاده کرج را با عنوان احداث تأسیسات تربیت بدنی باشگاه تاج با قیمت بسیار ناچیزی خریداری می‌کند که پس از خرید با افزایش مسافت زمین به 29 / 37236 متر مربع و دیوارکشی آن با هزینه باشگاه تاج، در زمین مذکور توسط عاملین وی صیفی کاری صورت می‌گیرد.[12]

از دیگر موارد زمین‌خواری‌های وی که می‌توان به آن اشاره کرد:

-تصاحب سه هزار متر زمین در عباس آباد به صورت رایگان به نام باشگاه تاج از بانک کشاورزی.[13]

-تصرف 7000 متر از زمین‌های موقوفه رستم آباد در تاریخ 6 / 5 / 1347 به نام سازمان تربیت بدنی.[14]

-تصرف 8000 متر از زمین‌های موقوفه حرمت الملوک واقع در خیابان پهلوی کرج، در تاریخ 6 / 3 / 1348 به نام سازمان تربیت بدنی و باشگاه تاج.[15]

در پی غصب و تصرف اموال مردم توسط پرویز خسروانی، برخی از اعلامیه‌ها و نامه‌ها در اعتراض به اعمال او منتشر شد. چنانکه دانشجویان دانشگاه تهران، در نامه‌ای سرگشاده به مقامات عالی کشور نظیر امیرعباس هویدا، ریاست بازرسی شاهنشاهی، وزارت دربار و... پرویز خسروانی را فردی ناصالح معرفی می‌کنند. در این گزارش با استناد به شکایت‌ها و پرونده‌های وی در غصب اراضی و املاک مردم، مطالب جالب توجهی عنوان شده است:

«خسروانی مقدار زیادی از زمین‌های اطراف تهران را در موقع رئیس ناحیه یک ژاندارمری بودن در لباس خدمت به ورزش و ایجاد تأسیسات ورزشی تصاحب کرده و بیشتر آن‌ها را در فرصت‌های مناسب به پول نزدیک کرده است. یک رقم کوچک دیوارکشی ده هزار متر از زمین‌های اراضی اطراف برق آلستوم و شهرآرا من باب نمونه ذکر می‌کنیم...»[16]

علاوه بر مسأله زمین خواری، حضور چهار ساله پرویز خسروانی در ریاست سازمان تربیت بدنی، فرصت مناسبی را برای دست درازی او به بودجه‌ی این سازمان مهیا کرد، که بعد از برکناری وی از این پست، همچنان محل مناقشه بود تا جایی که سازمان تربیت بدنی طی گزارشی در تاریخ 15 / 1 / 1351 به دفتر مخصوص شاهنشاهی، ضمن درخواست تقاضای رسیدگی به اعمال خلاف دوران تصدی سپهبد خسروانی، گزارش مبسوطی را نیز از مصرف بودجه سازمان برنامه می‌دهد؛ که طی سال‌های 1346 تا 1351 مبلغ 269 میلیون ریال صرف باشگاه ورزشی تاج گردیده، چنان که در قسمتی از این گزارش آمده است:

«بیشتر این اعتبارات صرف ساختمان‌های چند طبقه لوکس مانند کاخ مرکزی سازمان ورزشی تاج و تزئین و مبلمان گران قیمت دفاتر گردیده که دفتر جناب نخست‌وزیر نیز فاقد چنین وسایل و مبلمان لوکس می‌باشد در حالی که اگر هدف پیشرفت و تعلیم ورزش در سطح کشور و ایجاد هر چه بیشتر تأسیسات ورزش برای جوانان بود. برای سپهبد خسروانی کاملاً امکان پذیر بود که با این اعتبارات قابل ملاحظه تعداد زیادی باشگاه ورزشی یک طبقه و با امکانات ورزشی بیشتر در تهران و شهرستان‌ها ایجاد و به سایر باشگاه‌های ورزشی کشور نیز کمک نماید تا وضع آنها نیز بهبود یافته و نارضایتی آنان نیز مرتفع گردد...»[17]

در ادامه این گزارش عنوان شده که خسروانی در طی این مدت مبلغ 105 میلیون ریال از بودجه دولت را به عنوان کمک به باشگاه ورزشی تاج دریافت نموده در صورتی که تمام این مدت کوچک‌ترین کمکی به سایر باشگاه‌های کشور نشده و معلوم نیست این مبلغ به چه نحو و در چه محلی هزینه شده است.[18]

آنچه این گزارش و اسناد دیگری از ساواک به آن اذعان می‌کند، این است که:«سپهبد خسروانی در عرض چهار سال تصدی سرپرستی سازمان تربیت بدنی ایران مبالغ زیادی حیف و میل و 15 میلیون تومان بودجه تربیت بدنی را در قمار باخته...»[19]

اعمال و رفتار خسروانی در غارت و تجاوز به اموال بیت المال آن چنان گسترده بود که از سوی افراد مختلف علیه او نامه‌هایی به مقامات ارشد ارسال می‌شد ولی چون نام‌برده مورد عنایت شاه! قرار داشت، هیچ ترتیب اثری به این شکایات و گزارش‌ها داده نمی‌شد. به عنوان نمونه در تاریخ 21 / 9 / 1349 فردی با ارسال نامه‌ای خطاب به سپهبد فردوست ریاست دفتر ویژه اطلاعات محمد رضا پهلوی می‌نویسد:

«اگر بگویید دستگاه با عظمت اطلاعاتی کشور از اعمال سپهبد پرویز خسروانی بی‌اطلاع است، نمی‌توانم قبول کنم و اگر اعلیحضرت همایون شاهنشاه را در جریان اعمال این ابلیس خبیث قرار نمی‌دهند، خیانتی است که به شاهنشاه کرده‌اید[کرده‌اند] از شخص آن تیمسار متصور است اگر جسارت می‌کنیم معذورم بدارید زیرا پرویز خسروانی تکیه بر مسندی از درجات ارتش زده که باعث اعجاب و شاید تأثر است زیرا ژنرال دوگل ژنرال دو ستاره است و پرویز خسروانی ژنرال سه ستاره.»[20]

یکی دیگر از موارد سوء استفاده‌‌های شخصی وی در زمان ریاست سازمان تربیت بدنی به گزارش اسناد ساواک، دزدیدن و فریب بازیکنان به بازی در باشگاه تاج و کارشکنی علیه سایر باشگاه‌های ورزشی کشور می‌باشد:

«... وی به علت اختلافاتی که از سال‌های قبل با سایر باشگاه‌های ورزشی در موارد مختلف داشت شروع به کار شکنی علیه آن‌ها نموده و اقداماتی به شرح زیر انجام داده است... مشارالیه برای پیشبرد نظریات خود و بالنتیجه لطمه به سایر باشگاه‌های ورزشی بازیکنان سایر باشگاه‌ها را به عناوین مختلف به باشگاه تاج کشانده و از جمله موقعی که یکی از باشگاه‌های ترکیه حاضر شده بود دو نفر از فوتبالیست‌های تیم ایران به نام قلیچ خانی و جلال طالبی را خریداری نماید و طبق عوامل شاهنشاه آریامهر به منظور جلوگیری از این امر مقرر شد که به هریک از نام‌بردگان مبلغ 80 هزار تومان به عنوان کمک پرداخت شود به انحاء مختلف از دادن این پول خودداری و پرداخت آن را موکول به ثبت نام در باشگاه تاج می‌نماید که بالاخره دو نفر مذکور با اکراه در آن باشگاه ثبت نام ولی جلال طالبی بعد از گرفتن پول به عناوین مختلف از شرکت در بازی‌های باشگاه تاج خودداری و به انگلستان می‌رود...»[21]

رشوه دادن

دامنه فساد و رشوه خواری مقامات و اعضای خاندان سلطنتی به قدری گسترده بود که افرادی نظیر خسروانی برای کسب قدرت و ثروت از آن بهره می‌بردند. در این میان از رشوه دادن به محمدرضا پهلوی و کارمندان دربار نیز دریغ نمی‌ورزید، فرستادن دوچرخه برای شخص محمدرضا پهلوی[22]و ابزار اسکی برای فرح پهلوی[23] از نمونه‌های آن است. خسروانی که به علت غصب زمین‌های متصرفی با دادگستری سر وکار زیادی داشت، سعی می‌کرد با دادن رشوه به وکلای دادگستری به حل و فصل قضایا بپردازد:

«در هفته اخیر تیمسار خسروانی از بودجه تربیت بدنی یک جاسویچی تمام طلا با مارک تربیت بدنی برای هوشنگ شمیرانی وکیل دادگستری تهیه و ارسال نموده است که هم اکنون مورد استفاده قرار گرفته است...»[24]

در اعلامیه‌ای که در تاریخ 30 / 9 / 1347 آقای کاظمین "رئیس باشگاه ورزشی بانک ملی ایران" علیه تیمسار خسروانی "رئیس سازمان تربیت بدنی" منتشر می‌کند، یکی از اتهامات او را رشوه دادن به عده‌ای روزنامه‌نگار برمی‌شمارد:

«پاره‌ای از روزنامه‌‌نگاران را که از مدیران باشگاه‌ها به عناوین مختلف اخاذی و کلاشی می‌کردند به دور خود جمع نموده و برای هر یک از آنان ماهیانه بیش از دو برابر سهمیه هر باشگاه حقوق و پاداش منظور نموده است...»[25]

یکی دیگر از سودجویی‌های خسروانی که سهم بسزایی در مسموم کردن فضای ورزش کشور، به خصوص ورزش پرطرفدار فوتبال داشت؛ اعمال نفوذ در رأی داوران مسابقات بود. این مسئله در گزارش ساواک نسبت به اقدامات خسروانی این طور عنوان شده است:

«اخیراً که مسابقات فوتبال باشگاهی در تهران انجام و هم اکنون نیز ادامه دارد، داوران مسابقات اغلب به طرفداری از باشگاه تاج و باشگاه‌های وابسته به آن اعمال نفوذ کرده و با تبعیض و اعمال نظر از باشگاه تاج، حمایت و علیه تیم مقابل باشگاه مذکور رأی داده که اظهار نظر داوران در روحیه تماشاچیان که صرفاً برای تشویق بازیکنان به میدان ورزشی امجدیه آمده بودند چنان اثر نامطلوبی گذاشته که آنان از حالت عادی خارج و تحت تأثیر احساسات خود قرار گرفته ضمن دادن شعارهای موهن علیه سرلشگر پرویز خسروانی و داوران مسابقات مبادرت به شکستن شیشه‌های ساختمان ساختمان سالن بوکس نموده کما این که:

الف-در مسابقه فوتبال بین باشگاه تاج و نگهبان که در دقایق آخر تیم تاج یک گل عقب بوده داور مسابقه یک گل به نفع تیم تاج گرفت...ب- در بازی بین تیم پرسپولیس و تاج داور مسابقه گل مساوی پرسپولیس را مردود شناخت...»[26]

نمونه دیگر از موارد پرداخت رشوه، توسط پرویز خسروانی به نویسندگان مطبوعات می‌باشد. ملک محمدی سردبیر مجله "صبح امروز" در این خصوص چنین اظهار می‌کند:

«در سازمان تربیت بدنی که سرلشکر خسروانی ریاست آن را به عهده دارد، سوءاستفاده‌های زیادی می‌شود و این موضوع را نویسندگان و مطبوعات می‌دانند خسروانی به بعضی‌ها رشوه می‌دهد...»[27]

خسروانی که به خوبی نظام فاسد اداری رژیم پهلوی را می‌شناخت و از اهمیت سازمان قدرتمند ساواک در این رژیم مطلع بود، در مواقع لزوم سعی می‌کرد با پرداخت رشوه به عناصری نظیر تیمسار سپهبد نصیری "رئیس ساواک" از آن‌ها استفاده نماید. چنانکه فرستادن 20 عدد سکه در آستانه سال نو در تاریخ 27 / 12 / 1349 از طرف خسروانی در همین راستا صورت گرفت.[28]

گماردن مدیران نالایق در امور ورزشی

از جمله فعالیت‌های پرویز خسروانی در دوران مدیریت وی بر سازمان تربیت بدنی، ورود افراد نالایق به پست‌های حساس این سازمان می‌باشد. برای نمونه در گزارش ساواک مبنی بر اقدامات وی بر این سازمان، یکی از موارد نام برده شده این است که:«اشخاص بد نام را در سمت‌های مختلف منصوب نموده است.»[29] یا در اعلامیه کاظمین، رئیس باشگاه بانک ملی ایران علیه خسروانی آمده:

«مدیران باشگاه‌ها ورزش‌خانه خسروانی را خوب می‌شناسند و خوب می‌دانند که او جز به سود خود هرگز به چیز دیگری نمی‌اندیشد و حتی حاضر است به خاطر سود بیشتر دست به هر کاری بزند. اگر چه این کار قربانی کردن بچه‌‌هایش و یا فروختن مردم و مملکتش به پول و مقام باشد... او رؤسای فدراسیون‌های خدمتگزار را از کار برکنار کرده و شخصیت آن‌ها را زیر پا گذاشت. دفتر مشترک فدراسیون‌ها را علم کرد تا هرکاری که در ورزش می‌خواهد از این راه به انجام برساند و به همین خاطر یکی از کثیف‌ترین و منحط ترین نوکران خود را به عنوان رئیس آن گمارده است...»[30]

مدیر باشگاه ایران امروز نیز با اشاره به رسوائی و افتضاح کار سازمان تربیت بدنی در زمان ریاست خسروانی می‌نویسد:«تیمسار خسروانی تمام افراد ورزشکار را از سازمان بیرون ریخته و به جای آنان سرتیپ و سرهنگ بازنشسته آورده و حقوق‌های دو تا چهار تومانی به آن‌ها می‌دهد.»[31] وی، مهدی نجم را که به دلیل رفتار ناپسند و سوء نیت زمانی از باشگاه تاج اخراج کرده بود، در زمان ریاستش بر سازمان تربیت بدنی به ریاست فدراسیون وزنه برداری انتخاب می‌کند.[32]

ارتباط با اسرائیل

یکی از چالش‌های رژیم پهلوی، برقراری رابطه علنی با رژیم صهیونیستی بود. اگر چه سطح رسمی این ارتباط از سال 1328ش با به رسمیت شناختن کنسولگری ایران در اسرائیل شکل گرفته است؛ اما رژیم پهلوی به دلیل مخالفت افکار عمومی و به دلیل فضای ضد اسرائیلی حاکم در منطقه و تنش‌های میان اعراب و رژیم صهیونیستی به خصوص در دهه‌ی 40 و بعد از جنگ 6 روزه اعراب و اسرائیل، جرأت علنی کردن روابط را نداشتند، لذا به منظور ایجاد روابط به صورت غیر مستقیم و از راه ایجاد روابط فرهنگی و تشکیل نهادهای غیر دولتی و تبادل در زمینه ورزش، سعی کردند، به تدریج اذهان عمومی را برای رسمی کردن روابط آماده نمایند. در این میان پرویز خسروانی به عنوان یک عضو فعال تشکیلات بهائیت که پیوند مستحکمی با رژیم صهیونیستی داشتند، برای اجرایی شدن این برنامه از باشگاه تاج نهایت سوءاستفاده را برد و علاوه بر دعوت از تیم‌های اسرائیلی برای برگزاری مسابقه در ایران، تیم تاج را نیز به اسرائیل می فرستاد.

اولین تلاش خسروانی در این زمینه نامه‌ی تقاضای دعوت از تیم فوتبال مکابی اسرائیل به ریاست فدراسیون فوتبال در تاریخ 18 / 12 / 1337 می‌باشد.[33] چند سال بعد در فروردین سال 1343 تیم تاج را جهت انجام پاره‌ای مسابقات راهی اسرائیل می‌کند که این اقدام او طبق گزارش ساواک موجبات تهیج افکار عمومی و ازدیاد نارضایتی‌های مردم عرب را علیه ایران به همراه داشت به طوری‌که رسانه‌های اسرائیل برای تیره ساختن روابط ایران و عرب، سعی در تبلیغات بیش از حد این موضوع داشتند.[34]

حساس‌ترین این بازی‌ها مربوط به مسابقه بین دو تیم ایران و اسرائیل در فینال جام ملت‌های آسیا در تاریخ 29 اردیبهشت 1347 در ورزشگاه امجدیه، (شیرودی فعلی) در زمان ریاست خسروانی بر سازمان تربیت بدنی انجام شد که اعتراض‌های زیادی را از سوی برخی از مردم و جریان‌ها به دنبال داشت.[35]

پی‌نوشت‌ها:

[1] باقر عاقلی، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، ج 1، تهران، نشر گفتار و علم، 1380، 612.

[2] پرویز خسروانی به روایت اسناد ساواک، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1389، صفحه ‌هشت.

[3] بدون شرح به روایت اسناد ساواک، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1387، ص 106.

[4] حسین یکتای سودچی، محمد نوری نژاد، تاریخ فوتبال ایران، تهران، خانه اندیشه جوان، 1378، ص 483.

[5] حسین محمد نبی، فوتبال در ایران، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1384، ص 100.

[6] پرویز خسروانی به روایت اسناد ساواک، همان، صفحه بیست و چهار.

[7] همان، صفحه 12 و حسین فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج 1، تهران، اطلاعات، 1369، ص 269.

[8] مصطفی الموتی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال 1357، ج 2، لندن، چاپ بکا، 1995، ص 220.

[9] جشن تاج‌گذاری به روایت اسناد ساواک، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1385، ص 53-52.

[10] حسین فردوست، همان.

[11] پرویزخسروانی به روایت اسناد ساواک، همان، ص 29.