هرمز آیرم آخرین رئیس کمیته مشترک ضد خرابکاری ساواک

تاریخ انتشار: 22 ارديبهشت 1402

سرتیپ هرمز آیرم آخرین رئیس کمیته مشترک ضد خرابکاری

«هرمز آیرم معروف به «دادرس»، «شاهین» و «مهندس» از شکنجه‌گران به نام ساواک و آخرین رئیس کمیته مشترک ضد خرابکاری بود.

هرمز آیرم، فرزند محمد صادق، اردیبهشت ۱۳۱۸ در تهران به دنیا آمد. پس از گذراندن دوره تحصیلات ابتدایی و دبیرستان در ۱۳۳۸ وارد دانشکده افسری شد و در سال ۱۳۴۱ در رسته قضایی از این دانشکده فارغ التحصیل گردید. سپس وارد دانشکده حقوق شد و مدرک کارشناسی ارشد حقوق جزا دریافت کرد. آیرم در اداره دادرسی ارتش، دادیاری دادستانی ارتش و بازپرسی شعبه ۸ دادستانی ارتش فعالیت کرد و پیش از مأمور شدن به ساواک، مدتی بازپرس شعبه ۲ دادسرای دادگاه عادی تبریز بود. وی همچنین در دوره حضور در ارتش دوره کتابداری، دوره توجیهی و دوره اطلاعات و ضد اطلاعات را نیز گذراند.

آیرم، دادستان یکی از جلسات محاکمه شهید حجت‌الاسلام محمد منتظری بود. در جلسه سوم آبان ۱۳۴۵ ستوان آیرم دادستان جلسه دادگاه بود؛ در این جلسه از حجت‌الاسلام محمد منتظری سؤال شد که نظر خود را درباره شاه بگوید، وی در پاسخ چنین گفت:

«من مقلد آیت الله خمینی هستم و نظر من نظر اوست.»

به سبب این پاسخ حجت‌الاسلام محمد منتظری به سه سال زندان محکوم شد. همچنین پرونده انفرادی آیرم در ساواک نشان می‌دهد که وی در ۱۳۴۵ هنگامی که در ارتش حضور داشت در هتل میامی تهران در یک نزاع شخصی شرکت داشته و اقدام به تیراندازی کرده است. هرمز آیرم در 17 /3 /1350 با درجه سروانی مأمور فعالیت در ساواک شد و به عضویت کمیته اوین درآمد و بعدها نیز به ریاست این کمیته منصوب گردید. کمیته اوین در ۱۳۴۹ و به دستور ناصر مقدم مدیر وقت اداره کل سوم ساواک به‌منظور مقابله با موج گسترده اعتصابات و تظاهرات دانشجویی در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی تأسیس شد؛ اما در عمل به دلیل اطلاعاتی که از بازداشت‌شدگان خود به دست می‌آورد رأساً وارد عمل می‌شد و عناصر مشکوک و مظنون به مبارزه علیه حکومت پهلوی را در هر گروه و رده‌ای دستگیر می‌کرد.

آیرم در اوایل حضورش در ساواک، به یک جوان موتورسوار مشکوک شده، به سمت او تیراندازی می‌کند که منجر به کشته‌شدن موتورسوار می‌شود. تحقیقات نشان داد که موتورسوار عضو هیچ گروه و دسته‌ای نبوده و خلافی مرتکب نشده بود؛ اما با نفوذ ساواک و پرداخت مبلغی به پدر مقتول پرونده مختومه می‌شود.

آیرم در ۱۳۵۱ به منظور گذراندن دوره تخصصی بازجویی و قضایی (J.A.G) در آمریکا، عازم این کشور شد و از دادگاه عالی ایالات متحده دیپلم افتخاری دریافت کرد.

آیرم در ۱۲ اسفند ۱۳۵۱ معاون اداره دوم عملیات و بررسی ساواک شد و در مهر ۱۳۵۳ با موافقت ساواک، به منظور حفاظت از خود در مقابل مخالفین حکومت پهلوی، یک قبضه کلت کمری شخصی از آمریکا وارد کشور کرد. وی در اسفند ۱۳۵۳ به درجه سرگردی رسید و رهبری چند گروه از نیروهای عملیاتی ساواک را برای مقابله با مخالفین حکومت پهلوی بر عهده گرفت و در مرداد ۱۳۵۵ رئیس اداره دوم عملیات و بررسی ساواک شد. وی مدتی نیز معاون اداره کل نهم ساواک و مدتی رئیس بخش ۳۲۱ امور دانشجویان دانشگاه تهران بود.

آیرم در ۱۳۵۵ در حالی که به همراه سایر اعضای کمیته اوین و گروهی از اعضای کمیته مشترک ضد خرابکاری در پی دستگیری عده‌ای برآمدند از ناحیه مثانه گلوله خورد و مدتی در بیمارستان جرجانی و مدتی نیز در خانه‌اش بستری گردید.

هرمز آیرم در اسفند ۱۳۵۶ به درجه سرهنگ دومی رسید. وی تا آخرین روزهای پیش از انحلال کمیته اوین، رئیس این کمیته بود و با انتصاب سرتیپ سجده‌ای به ریاست ساواک اصفهان، جای وی را در کمیته مشترک ضد خرابکاری گرفت و رئیس این کمیته شد. در دوره ریاست آیرم بر کمیته اوین افرادی توسط بازجویان و شکنجه‌گران این کمیته و شخص آیرم و عده‌ای نیز در درگیری خیابانی با مأموران این کمیته کشته شدند. پرونده تعداد دیگری از بازداشت‌شدگان و شکنجه‌شدگانِ این کمیته نیز به دادگاه فرستاده شد که با مجازات‌های سنگین روبرو شده‌اند.

هنگامی که آیرم رئیس کمیته مشترک ضد خرابکاری شد از آن چیزی به جز یک نام نمانده بود و به دلیل اوج گرفتن مبارزات مردمی علیه حکومت پهلوی و احساس خطر جدی حکومت، همه اسناد و مدارک موجود از زندان کمیته منتقل شده بود. مکان کمیته بیشتر محلی برای جمع شدن بازجوها و کارمندان ساواک بود تا با پیگیری اخبار روز، در پی راه چاره‌ای برای خود باشند.

آیرم در ۱۳۵۷ به مشاورت پرویز ثابتی مدیر کل اداره کل سوم ساواک رسید و در همین سمت با هزینه دولت برای درمان تومور مغزی‌اش به انگلستان و سپس به آمریکا سفر کرد و پس از معالجه به کشور بازگشت. آیرم در پی پیروزی انقلاب اسلامی به همراه چند نفر از همکارانش از کشور گریخت.

هرمز آیرم به زبان انگلیسی آشنایی داشت و دو کتاب نیز تألیف کرده است: «حقوق و تکالیف زوجین در شرع مقدس اسلام و مقایسه با قوانین جاری» و «معاونت و مشارکت در جرم در ایران، فرانسه، سوییس و بلژیک»

وی در طول فعالیت در ارتش و ساواک به دلیل خدمات خود به حکومت پهلوی نشان درجه ۳ کوشش؛ نشان درجه ۲ کوشش و نشان درجه ۵ تاج دریافت کرد و در یک مورد نیز با اخذ یک سال ارشدیت تشویق شده است. هرمز آیرم سرانجام در دهه هشتاد شمسی در «سن دیه گو» آمریکا درگذشت.»[1]

پی‌نوشت:

[1] . دانشنامه زندان سیاسی، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه هنری، چاپ اول، سال 1401، ج 1، ص 50 و 51. با اندکی اصلاح و ویرایش.