اسدالله علم از چهره‌های تأثیر گذار در انتخابات عصر پهلوی
تاریخ انتشار: 24 فروردين 1403
در میان رجال عصر پهلوی بی‌تردید اسدالله علم یکی از قدرتمندترین و با نفوذترین چهره‌ها می‌باشد. وی فرزند شوکت‌‌الملک از خوانین منطقه‌ی سیستان و از قدیمی‌ترین خانواده‌های وابسته به انگلستان بود. علم مانند دیگر عناصر وابسته به انگلستان مراحل صعود در سلسله مراتب قدرت در رژیم پهلوی را به سرعت طی کرد. در جلد دوم کتاب «ظهور و سقوط» در مورد وی آمده است:
«در این سال‌ها اسداله علم در ارتباط با سرویس اطلاعاتی بریتانیا نقش حساسی در عملیات جاسوسی، به ویژه در تهران و شرق و جنوب ایران ایفا نمود و در رأس شبکه‌ای از عوامل اینتلیجنس سرویس قرار گرفت که بخشی از آن وظیفه نفوذ به درون حزب توده را برعهده داشتند. شبکه گسترده‌ای که زیر رهبری علم ایفای نقش نمود عده‌ای از روزنامه‌نگاران و دانشجویان و فعالین سیاسی جوان را در برمی‌گرفت که بعدها در کودتای 25 ـ 28 مرداد 1332 نقش جدی ایفا کردند و پس از کودتا با دریافت مشاغل حساس پاداش درخوری گرفتند.» (ظهور و سقوط پهلوی، ج 2، ص 238 و 239)
با وجود سن کم، علم در دهه‌ی بیست و سی هجری شمسی در کابینه‌های مختلفی وارد و به وزارت نیز رسید. وابستگی علم به بیگانگان چنان بود که وی حتی برای تدوین قوانین حزب مردم به انگلستان رفت و از آنها یاری گرفت.1 از آن جایی که اسدالله علم و حزب وی برنامه‌ی مشخص و مدونی برای فعالیت حزبی نداشتند، به ناچار از احزاب کشورهای دیگر خصوصاً انگلستان و اسرائیل درخواست کمک کردند. (حزب مردم به روایت اسناد ساواک، ج 1، ص 15)
مئیر عزری از مأمورین اسرائیل در خاطراتش به کمک‌هایش به علم برای تشکیل این حزب اشاره کرده است. اسداله علم در اوایل دهه‌ی چهل به نخست‌وزیری منصوب شد و در این سمت فاجعه‌ی خونین قیام پانزده خرداد 1342 را به وجود آورد. وی پس از نخست‌وزیری به ریاست دربار شاهنشاهی منصوب و در این سمت در همه‌ی عزل و نصب‌ها اعمال نفوذ می‌کرد. یکی از عرصه‌های تجلی قدرت و نفوذ اسدالله علم انتخابات مجالس فرمایشی عصر پهلوی بود. در خاطرات فردوست نقش اسدالله علم در انتخاب نمایندگان مجلس به خوبی روشن شده است. وی در مورد کمیسیون سه نفره‌ای که برای انتخاب نمایندگان مجلس شورای ملی از سوی شاه تعیین شده بود می‌نویسد:
«در دوران قدرت علم، که در واقع مهم‌ترین سال‌های سلطنت محمدرضا است، نماینده‌های مجلس با نظر او تعیین می‌شدند. در زمان نخست‌وزیری اسدالله علم، محمدرضا دستور داد که با علم و منصور یک کمیسیون 3 نفره برای انتخاب نمایندگان مجلس تشکیل دهم. کمیسیون در منزل علم تشکیل می‌شد. هر روز منصور با یک کیف پر از اسامی به آنجا می‌آمد. علم در رأس میز می‌نشست. من در سمت راست و منصور در سمت چپ او، منصور اسامی مورد نظر را می‌خواند و علم هر که را می‌‌خواست تأیید می‌کرد و هر که را نمی‌خواست دستور حذف می‌داد. منصور با جمله «اطاعت می‌شود» با احترام حذف می‌کرد. سپس، علم افراد مورد نظر خود را می‌داد و همه بدون استثناء وارد لیست می‌شد. سپس من درباره صلاحیت سیاسی و امنیتی افراد اظهار نظر می‌کردم و لیست را با خودم می‌بردم و برای استخراج سوابق به ساواک می‌دادم. پس از پایان کار و تصویب علم ترتیب انتخاب این افراد داده [می]شد. فقط افرادی که در این کمیسیون تصویب شده بودند سر از صندوق آراء در آوردند و لاغیر. در تمام دوران قدرت علم وضع انتخابات مجلس همین بود و در زمان هویدا نیز حرف آخر را همیشه علم می‌زد.» (ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج 1، ص 257)
در اسناد ساواک دسته‌بندی‌ها و اقدامات اسدالله علم در انتخاب افراد مورد نظرش ثبت شده است. وی در دوره‌ا‌ی که لیدر حزب مردم بود از کسانی چون محمدعلی مسعودی برای بیرون آوردن افراد مورد نظرش از صندوق‌های رأی استفاده می‌کرد. در سندی که به همین موضوع اشاره دارد آمده است:
«ساعت30 :17 روز مذکور [6 /3/ 1337] محمدعلی مسعودی، آقای اسدالله علم رهبر حزب مردم را در منزل شخص ایشان واقع در شمیران ملاقات و مذاکرات محرمانه‌ای در مورد جلب نظر و همکاری و ائتلاف جبهه‌ی سوم مجلس شورای ملی با فراکسیون مردم به وسیله‌ی محمدعلی مسعودی بین آنان صورت گرفته و مسعودی قول داده که با آقایان صراف زاده، جلیلی و سایر اعضای جبهه سوم پارلمان در این مورد مذاکره و نتیجه را به اطلاع آقای علم برساند.»
از آن جایی که محمدعلی مسعودی نقش مهمی در طراحی انتخابات مجلس داشت این ملاقات قطعاً در این خصوص بوده است. اسدالله علم به خاطر سابقه‌ی خانوادگی‌اش در وابستگی به بیگانگان، همواره مورد نفرت مردم و علماء بود که در اسناد ساواک بارها به آن اشاره شده است. در سندی از ساواک در مورد واکنش‌های عمومی در مورد حزب مردم و اسدالله علم آمده است:
«سید باقر علوی اظهار نمود: همه می‌دانند که حزب مردم دسته‌ای است که از طرف انگلیسی‌ها برای کوبیدن سیاست آمریکایی‌ها به وجود آمده است و آقای علم خود و خانوداه‌اش سال‌ها با انگلیس‌‌ها مأنوس بوده و آقای مهران نماینده‌ی مجلس حزب مردم را حزب طرفدار سیاست انگلیس معرفی نموده است.»
اسدالله علم که نزدیک به دو دهه یکی از قدرتمندترین چهره‌های عصر پهلوی بود، سرانجام در 25 فروردین سال 1356 به دلیل بیماری سرطان در آمریکا درگذشت. یادداشت‌های وی حاوی مطالب بسیار با ارزشی راجع به رژیم پهلوی می‌باشد.
پی‌نوشت:
1. در 3 اردیبهشت 1336 محمدرضا پهلوی نظام دو حزبی را در کشور اعلام کرد و اسدالله علم به عنوان رهبر حزب مردم انتخاب شد.
اسدالله علم
اسدالله علم
اسدالله علم
اسدالله علم و یحیی عدل
تعداد مشاهده: 14091
