قسمت پانزدهم . محمدرضا پهلوی در گشتاد

در نامه هایی که مؤدب الدوله ی نفیسی، در این ایام ارسال نموده، دو نکته ی حاشیه ای وجود دارد. اول اینکه در منتهای الیه بالای نامه، کلمه ی « هو » و در حاشیه ی راست نامه، کلمه ی « گشتاد » و در کنار آن، تاریخ تحریر نوشته شده است.کلمه ی « هو » به طور طبیعی، می بایست جایگزین عباراتی چون: بسم الله الرحمن الرحیم . باسمه تعالی . به نام خدا و امثال آن باشد و آنچه پیرامون علت انتخاب این کلمه برای آغاز سخن نیز می توان تصور نمود، پرهیز از نوشتن اسامی جلاله، در جهت جلوگیری از هرنوع بی احترامی نسبت به آن، از قبیل: مسح بدون وضو و در زیر دست و پا افتادن می تواند باشد.

با مروری مختصر در نوشته های دوران مشروطیت، خصوصاً پس از گشایش مجلس شورای ملی و سرازیر شدنِ عرایض مردم از گوشه و کنار کشور به سوی آن، این رویه بسیار دیده می شود که در صدرِ عرایض، ایتدا کلمه ی « هو » نوشته شده و پس از آن، سخن آغاز گردیده است. ولی آنچه به غیر از دلیل فوق به ذهن متبادر می شود، اولاً فضای فکری حاکم بر روشنفکری این دوران است که با نفوذ در جایگاه های مختلف، انحراف مشروطیت و ضدیت با اسلام در آن موج می زند و ثانیاً غلبه ی حال و هوای درویشی بر روابط سیاسی و اجتماعی است؛ تا جائی که درباره احمدشاه قاجار می نویسند: « به تشریفات درباری عقیده نداشت. درویش مسلک و دموکرات منش بود. به تعالیم اسلامی ایمان داشت{؟!!}، امّا نماز نمی خواند و روزه نمی گرفت.¹»و داستان هایی از قبیل چگونگی درویشی دختران ظهیرالدوله، همگی حکایت از این اوضاع و احوال دارد؛ وگرنه در همین موقع نیز، علماء و روحانیون، مکتوبات خود را با کلمه ی طیبه ی « بسم الله الرحمن الرحیم » و « بسم الله التعالی » آغاز می نمودند³. آنچه نظریه ی تبعیت از روش و منش درویشی در این مکتوبات را تقویت می نماید، همان عرایض ارسالی به مجلس شورای ملی است که در برخی از آنها، در کنار کلمه ی « هو »، عدد « 110 » نیز نوشته شده است. این مسئله، زمانی دارای اهمیت بیتشری خواهد شد که بدانیم در جریان ترویج این روش و منش، که به نوعی ترویج لابالی گری را نیز درپی داشت، تشکیلات بهائیت نیز دارای نقش می باشد؛ کمااینکه میرزاحسینعلی نوری که در بین اعضای تشکیلات بهائیت دارای لقب «بهاء الله» است، مدت زمانی را با شکل و شمایل درویشان و با کشکول و تبرزین در مجامع ظاهر شد. البته این نکته را باید متذکر شد که سلوک درویشی و قلندری، اگر به صورت واقعی باشد، همانی است که حافظ شیراز، در وصف آن می سراید:و یا لرد کرزن، در خصوص مجلسِ عروسی حسین خان معتمدالملک، پسر یحیی خان مشیرالدوله، پذیرائی از «دروایش» را، مقدم بر پذیرائی از علماء می نویسد²

مایه ی محتشمی خدمت درویشان است روضه ی خلد برین خلوت درویشان است

و امام خمینی(ره) نیز در تفاوت آن با درویشی غیرواقعی می فرماید:

« این مسلّم است هر قدمى که دنیا براى آدم بر مى‌دارد، انسان عقب مى‌گیرد. آنهایى که در کاخ هاى بسیار مجلل زندگى مى‌کنند، نگرانیشان بیشتر از آنى است که درویش‌اند و در محله‌ها زندگى مى‌کنند. پس ما از این جهت هم شکرگزار هستیم که ما را در لباس درویش ها درآورده است - نه درویش به معناى اصطلاحى، درویش واقعى- و ما خدمت به خدا و خدمت به خلق خدا را وظیفه خودمان مى‌دانیم و مشکلات را هم ان شاء الله، پشت سر مى‌گذاریم و همان طورى که تا کنون ایستادگى کرده‌ایم، همه ایستادگى کردند در مقابل همه مشکلات، از این به بعد هم، بین همه مشکلات ایستادگى خواهند کرد⁴.»

و در جائی دیگر، در نامه ای که به حجت الاسلام سیداحمد خمینی(ره) است، می نویسد:

« پسرم! از من گذشته، یَشِیبُ ابْنُ آدم وَ یَشُبُّ فِیهِ خَصْلَتان: الحِرْصُ وَ طُولُ الْأَمَلِ. لکن تو نعمت جوانى دارى و قدرت اراده، امید است بتوانى راهىِ طریق صالحان باشى. آنچه گفتم بدان معنى نیست که خود را از خدمت به جامعه کنار کشى و گوشه گیر و کَلِّ بر خلق اللَّه باشى، که این از صفات جاهلان مُتنسِّک است یا درویشان دکان‌دار. سیره انبیاى عظام - صلّى الله على نبیّنا و علیهم اجمعین- و ائمه اطهار- علیهم السلام- که سرآمد عارفان بالله و رستگان از هر قید و بند، و وابستگان به ساحت الهى در قیام به همه قُوى‌ علیه حکومت‌هاى طاغوتى و فرعون‌هاى زمان بوده و در اجراى عدالت در جهان رنج‌ها برده و کوشش‌ها کرده‌اند، به ما درس‌ها مى‌دهد و اگر چشم بینا و گوش شنوا داشته باشیم راه گشایمان خواهد بود مَنْ أَصْبَحَ وَ لَمْ یَهْتَمَّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِینَ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ.⁵»

»Gstaad و امّا کلمه ی « گشتاد

گشتاد، روستائی با قدمت تاریخی قابل توجه، در بخش آلمانی زبانِ برن، در جنوب غربی سوئیس و در دامنه ی کوه های آلپ می باشد که پیست اسکی بزرگ آن در بین طبقات مرفه، شهرت بین المللی دارد و پردیس زمستانی مدرسه ی له روزه نیز، در آن واقع گردیده است. در این منطقه، که اکنون به شهرکی توریستی تبدیل گردیده، افراد مشهوری از هنرمندان و سیاستمداران دنیا، مانند: جین مورو بازیگر فرانسوی، راجر مور، جورج سوروس، استیو وین، الیزابت تیلور و ... دارای ویلای شخصی می باشند و محمدرضا پهلوی نیز که مدتی را در دوران کودکی در این منطقه به سر برده بود، به میزانی شیفته ی آن شد که یکی از کاخ های بین اللمللی خود را در این روستا بنا کرد.

در کتاب خود، « گشتاد » را یکی از محل های عیاشی شاه در دوران سلطنت و همچنین محل ملاقات او با ثریا اسفندیاری معرفی نموده است:⁶مینو صمیمی

»« درباره روابط پنهانی شاه با زن‌های مختلف، شایعات فراوانی بر سر زبان‌ها بود، و از جمله می‌شنیدیم که: شاه هر سال ضمن سفر به سوئیس، در شهر «گشتاد» (یکی دیگر از نقاط تفریحات زمستانی ثروتمندان) با همسر سابق خود «ثریا» ملاقات می‌کند تا نشان دهد که کماکان به او عشق می‌ورزد. یا روزنامه‌ها با تیتر درشت می‌نوشتند: شاه عاشق «آن مارگرت» ستاره معروف سینمای سوئد و آمریکا شده است. و یا عکسی از ملکه فرح با قیافه‌ای عبوس به چاپ می‌رساندند که زیرش نوشته بود: «دیگر از لبخند‌های شهبانو اثری نیست»، تا وانمود شود که همسر شاه به خاطر هوسرانی‌های شوهرش چقدر تلخ کام است.

یکی از گزارش های هفتگی مؤدب الدوله، که تاریخ آن به حدود 6 ماه پس از حضور ولیعهد در سوئیس برمی گردد، به این شرح است:

هو

گشتاد شنبه 27 اسفند 1311

راپورت هفتگی به خاک پای جواهرآسای بندگان اعلیحضرت همایون شاهنشاهی ارواحنافداه

بحمدالله بندگان والاحضرت اقدس ولایت عهد عظمی روحی فداه در این هفته با کمال سلامت مزاج در تهیه امتحانات بود با وجود زحمت زیادی که برای اجرای تکالیف مدرسه داشته اند دروس ادبیات فارسی و تحریرات یومیه را تعطیل نفرمودند. در درس های یومیه مدرسه نمرات خوب داشته اند و بعلاوه یک نقشه جغرافیائی هم حاضر فرموده اند که بعد از صحافی هفته آینده از روُل، تقدیم آستان ملک پاسبان همایون اعلی خواهد شد. عده دیکته ها و مشق به واسطه امتحانات کم شده اند. دیسیپلین و نظامات داخلی را طوری رعایت می فرمایند که همواره رؤسا و معلمین اظهار رضایت می نمایند. هوای این صفحات خیلی معتدل شده، غالب روزها آفتاب است. بندگان والاحضرت اقدس روحی فداه و والاحضرت شاه پور دامت عظمته، روزها گردش پیاده می فرمایند؛ ولی گردش با اتومبیل قریب یک هفته تعطیل شد و جهت این بود که اسکندر، مبتلا به ذات الریه گریپی شده و هر روز خودِ غلام او را معاینه و توجه می کردم تا اینکه به کلی رفع مرض گردید و اینک بدون هیچ زحمتی حاضر خدمت است. برات یکهزار دلار عیدی ملوکانه را تبدیل به فرانک سوئیس کرده، حضور مبارک بندگان والاحضرت اقدس روحی فداه تقدیم نمود. والاحضرت شاهپور دامت عظمته در نهایت صحت و سلامت مشغول تحصیل و حاضر کردن امتحانات خود هستند. در این موقع تجدید سال با کمال عجز و افتخار، تبریکات غلامانه و چاکرانه خود و مستشار را به خاک پای مقدس شاهنشاهی ارواحناه فداه تقدیم داشته و از صمیم قلب آرزو می نماید که سایه بلندپایه بندگان اعلیحضرت جم جاه روحنافداه را بر سر ما{و}ایران پایدار و مستدام بدارد.

غلام جان نثار . علی اصغر

رسم علی اصغرخان مؤدب الدوله در نوشتن گزارشات هفتگی، به این صورت بود که ابتدا گزارشی در احوالات ولیعهد برای رضاخان تنظیم می نمود و در همان تاریخ نیز، گزارشی مبنی بر چگونگی انجام امور خود، خطاب به دفتر مخصوص شاهنشاهی می نوشت، که نمونه ی آن به شرح زیر می باشد:

گشتاد شنبه 27 اسفند 1311

نمره 106

خدمت ریاست محترم دفتر مخصوص شاهنشاهی پهلوی ارواحنافداه

رقیمه نمره 2288 مورخه 12 اسفند عز وصول بخشید. دستخط مبارک شاهانه محتوی حواله هزار دلار عیدی مرحمتی شاهنشاهی به بندگان والاحضرت اقدس ولایت عهد عظمی روحی فداه را با چهار طغرا پاکت از طرف علیاحضرت ملکه پهلوی دامت عظمتها به حضور مبارک بندگان معظم له تقدیم داشته، با این پست عریضه والاحضرت اقدس را به خاک پای همایونی به ضمیمه پاکت هائی به عنوان علیاحضرت ملکه پهلوی و علیاحضرت شاهدخت های معظمه دامت جلالتها از طرف بندگان معظم له و دیکته و مشق های یومیه و راپورت هفتگی و غیره ارسال می دارد که به آستان مقدس ملوکانه ارواحناه فداه تقدیم دارند. در خصوص مخارج فوق العاده مدرسه که عرض کرده بودم، توضیحی خواسته بودند. این مخارج عبارت اند از خرید آلات و ادوات اسپورت ها و لباس های مخصوص و کفش های کوهستانی و غیره که باید زود به زود عوض شوند و مطابق دستورات خودِ رؤسای مدرسه ساخته و تهیه می شوند و علاوه بر بودجه رسمی مدرسه می باشند. تمام اینها را بنده از صرف جیب بندگان والاحضرت اقدس روحی فداه هم برای خودِ بندگان معظم له هم برای والاحضرت شاهپور و هم برای حسین پرداخته و می پردازم و چیزی علاوه بر بودجه ارسالی منظور نخواهد شد. در باب حساب حقوق خود بنده هم که اشاره فرموده بودند نهایت تشکر را از آستان مقدس همایونی ارواحنافداه دارم و با کمال افتخار و اشتیاق شب و روز مشغول خدمت گذاری هستم.

پی نوشت ها :

رجال بامداد . جلد اول 1 .

. جلد اولایران و مسئله ایران . ج اول . ص 429 . به نقل از: رجال بامداد2 .

3 . ر.ک مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه . ج 4 . دکترمحمدحسن رجبی دوانی

صحیفه امام . ج ‌20 . ص 367 4 .

صحیفه امام . ج ‌18 ص 5125 .

مینو صمیمی طی شش سال حضور در سفارت ایران در سوئیس، (از 1346 تا 1352) به سبب تسلط کامل به سه زبان فرانسه، آلمانی و انگلیسی، نقش مهمی در رتق و فتق امور مربوط به سفرهای متعدد شاه و فرح به کشور سوئیس داشته و مسائل گوناگونی از آنچه طی این سفرها رخ می‌داده را در کتابش تحت عنوان: «پشت پرده تخت طاووس» آورده است که هر یک به سهم خود برای آگاهی به حقایق اوضاع دربار، از اهمیت خاصی برخوردار است.6 .