پایگاه‌های انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک؛ مسجد روضه محمدیه (حظیره) یزد

تاریخ انتشار: 02 اسفند 1401

مسجد روضه محمدیه (حظیره) یزد

مقدمه

مسجد از دیرباز در زندگی مسلمانان نقش محوری داشته است و علاوه بر کارکرد عبادی- مذهبی دارای کارکردهای سیاسی، قضایی، اجتماعی، اقتصادی و نظامی بوده است. در ایران، هم‌زمان با ورود اسلام مساجد شکل گرفت و پس از آن یکی از نهادهای تأثیرگذار در زندگی مردم ایران بوده است. نگاهی گذرا به جنبش‌هایی نظیر تنباکو، مشروطه، قیام مسجد گوهرشاد و نهضت ملی شدن صنعت نفت، مبارزات مردم مسلمان در طول نهضت امام خمینی تا پیروزی انقلاب اسلامی و پس از آن تاکنون، نشان می‌دهد که تعداد زیادی از رویدادهای مهم و تعیین کننده با محوریت مساجد شکل گرفته است. برای مثال در خلال جنبش مشروطه ایران مساجد مختلف در شهرهای ایران مانند مسجد شاه (امام)، مسجد جامع بازار، خازن الملوک، سرپولک، میرزا موسی و سید عزیزالله(در تهران) تأثیرگذارترین نقش را در انتقال پیام‌های جنبش به عامه مردم داشتند.

در روند شکل‌گیری و پیروزی انقلاب اسلامی مساجد یکی از مهم‌ترین محل‌های تجمع و اعتراض مردم علیه شاه بوده است. در این مقاله در پی پاسخ به این سؤال هستیم که مسجد حظیره یزد در مبارزات قبل از پیروزی انقلاب اسلامی چه نقشی داشته است؟ در راستای پاسخ به این سؤال با روشی توصیفی- تحلیلی با تکیه بر اسناد ساواک، نقش و جایگاه مسجد حظیره در نهضت انقلاب اسلامی را بررسی خواهیم کرد.

بر اساس مطالعات صورت گرفته مسجد حظیره از جمله پایگاه‌های اصلی مبارزاتی مردم یزد با محوریت شهید آیت‌الله محمد صدوقی، علیه حکومت پهلوی بود که با روشنگری اذهان مردم علیه مظالم حکومت پهلوی، نقش اساسی در شهر یزد داشت. این مکان در دوران مبارزات انقلابی مردم یزد به مکانی برای بسیاری از فعالیت‌های انقلابی مانند توزیع و انتشار اعلامیه‌ها و عکس‌های رهبر کبیر انقلاب به تمام استان و حتی خارج از استان تبدیل شد. وعاظ مختلفی از داخل و خارج یزد در این مسجد به منبر می‌رفتند. برای مثال حجت‌الاسلام علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی طی مأموریتی از سوی امام خمینی در سال 1341 سفری به یزد داشت تا نامه ایشان را به آیت‌الله‌ صدوقی برساند، در همین سفر، در مسجد حظیره برای مردم یزد سخنرانی کرد. دعوت مردم به برگزاری تظاهرات علیه رژیم از دیگر اقداماتی بود که به رهبری آیت‌الله شهید صدوقی شکل می‌گرفت به نحوی که بارها ساواک سعی در از بین بردن نقش مسجد روضه محمدیه برای سرکوبی جنبش‌های سیاسی برخاسته از این پایگاه را داشت. به همین دلیل این مسجد در سال 1357، دو بار مورد حمله مأموران رژیم پهلوی قرار گرفت که طی آن عده‌ای از مردم به شهادت رسیدند.

البته، این پایگاه مردمی پس از انقلاب نیز کارایی خود را حفظ کرده است. برپایی نمازهای اعیاد مختلف مانند عید غدیر خم و عید فطر، برگزاری آیین‌‌‌های عزاداری هیأت‌های مذهبی در ایام سوگواری محرم، صفر و احیای شب‌‌های قدر و برگزاری بسیاری از برنامه‌های ملی و مذهبی از عمده فعالیت‌هایی است که از گذشته تاکنون در این مسجد با استقبال پرشور مردم ولایت‌مدار یزد جریان داشته است.

نقش حرکت آفرین مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی ایران

انقلاب اسلامی ایران با الهام از سیره نبوی مسجد را به عنوان پایگاه اصلی انقلاب مطرح کرد. مساجد در صحنه انقلاب اسلامی به عنوان کانون هویت‌ساز و بسیج‌گر عمل کردند. گفتمان دینی که در مساجد و منابر مطرح شد توانست به گفتمان اصلی مخالف رژیم پهلوی تبدیل شود. در دهه 40 و 50 به دلیل سلطه حکومت پهلوی بر وسایل ارتباط جمعی، مساجد مهم‌ترین پایگاه برای هدایت و سازمان دهی انقلاب به شمار می‌رفت. شبکه سراسری مساجد و روحانیون محلی به صورت تشکیلات سازمانی کارآمد و گسترده در خدمت رهبری قرار داشت. گستردگی شبکه مساجد از بزرگ‌ترین شهرها تا دورافتاده‌ترین روستاها این امکان را ایجاد کرد که پیام‌ها و ارتباطات انقلابی به راحتی در سراسر کشور پخش شود.

از اتفاقات مهم در جریان انقلاب اسلامی حضور روشنفکران مذهبی غیر روحانی در مساجد در کنار روحانیون بود. حضور روحانیون و نخبگان دانشگاهی در مساجد مردم را نسبت به فساد دربار، مظالم دستگاه حکومت و سیاست‌های ضد دینی نظام پهلوی آشنا می‌کرد. بر این اساس مسجد در ترسیم شاخص‌های حکومت مطلوب جایگاه مهمی ایفا نمود. یکی دیگر از عوامل موفقیت مسجد به عنوان پایگاه ارتباطی مصونیت نسبی آن در برابر حملات رژیم بود.[1]

از نظر امام خمینی مساجد سنگر مبارزه با دیکتاتوری و ظلم بوده است. متفکران و نویسندگان خارجی نیز بر اهمیت مساجد در ساختار انقلاب تأکید داشته و آن را محور اصلی در شکل‌گیری انقلاب اسلامی دانسته‌اند. از نظر حامد الگار مسجد هسته اساسی تشکیلات انقلاب اسلامی بود. جان.دی.استمپل از کارشناسان سفارت آمریکا می‌نویسد: «... سریع‌ترین و مطمئن‌ترین راه رساندن پیام از شهری به شهر دیگر از طریق شبکه مساجد انجام می‌گرفت.»[2]

درباره نقش مسجد و نگرانی سران حکومت پهلوی از گسترش مساجد سخنان داریوش همایون وزیر اطلاعات کابینه جمشید آموزگار قابل توجه است: «اوایل حکومت آموزگار که خودم در آن حکومت بودم در جلسه‌ای اظهار نگرانی کردم. خود من اتفاقاً آنجا صحبت کردم که چه خبر است که این همه مسجد در همه ایران باز می‌شود؟ نه این که مسجد چیز بدی است ولی چه شد که ناگهان مسجد مثل قارچ از زمین سبز می‌شود؟ این یک نگرانی دیگر افزود که چه خبر شده است؟»[3]

آیات و حجج اسلام به تشکیل انجمن‌ها و محافل اسلامی در مساجدی که متکفل امامتش بودند اقدام کردند. این جریان در دهه 1340 شروع و در دهه 1350 به اوج رسید.[4] آیت‌الله محمد مفتح در مسجد قبا و مسجد الجواد با همکاری استاد شهید مرتضی مطهری، آیت‌الله سید محمد بهشتی و حجت‌الاسلام محمدجواد باهنر کلاس‌های متعددی برگزار کرد. مسجد هدایت تهران با مدیریت آیت‌الله سید محمود طالقانی و درس تفسیر قرآن ایشان مخاطبان بسیاری را به دور خود جمع کرد که برخی از آنها چون شهید محمدعلی رجایی، شهید مصطفی چمران و دکتر حسن حبیبی بعدها به انقلابیون مؤثری تبدیل شدند.[5] امام جماعت مسجد جلیلی تهران، آیت‌الله محمدرضا مهدوی کنی بود که با توجه به شخصیت و جایگاه ایشان در نهضت امام خمینی (ره)، این مسجد ماهیت سیاسی پیدا کرد.[6]

علاوه بر این در تهران مساجدی چون مسجد امیرالمومنین(ع) به امامت آیت‌الله سید عبدالکریم موسوی اردبیلی، مسجد رستم به امامت حجت‌الاسلام مهدی شاه‌آبادی، مسجد ارک، مسجد لرزاده، مسجد جاوید، مسجد بازار، مسجد صاحب الزمان(ع)، مسجد همت تجریش، مسجد امام خمینی، مسجد آذربایجانی‌ها، مهدیه تهران و... کانون مبارزه علیه رژیم شاه بوده است.[7]

همچنین مبارزه در هر شهر یک پایگاه مرکزی در یکی از مساجد داشت؛ مسجد جامع به امامت آیت‌الله سید عبدالحسین دستغیب در شیراز، مسجد سید به امامت آیت‌الله سید جلال‌الدین طاهری در اصفهان، مسجد صدیق‌ها و مسجد امام حسن(ع) به امامت آیت‌الله سید علی خامنه‌ای، آیت‌الله عباس واعظ طبسی و حجت‌الاسلام سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد در مشهد و مسجد روضه محمدیه به امامت آیت‌الله محمد صدوقی در یزد چنین نقشی را ایفا کردند[8]. انقلاب اسلامی در یزد هنوز در آغاز راه بود که به سرعت معلوم گردید که کانون مبارزات در این شهر مسجد حظیره و رهبری آن نیز در دست آیت‌الله شهید محمد صدوقی است.[9]

معرفی کلی مسجد روضه محمدیه (حظیره)

مسجد حظیره، در ضلع شرقی خیابان امام خمینی (ره) شهر یزد و در حد فاصل چهارراه شهدا و ابتدای خیابان مهدی(عج) نزدیکی بافت تاریخی شهر واقع شده است. بانی ساخت مسجد حظیره «حاجی شمس‌الدین محمدبن زین‌‌الدین علیشاه میبدی» و همسرش بوده‌اند. دلیل ساخت مسجد نذر علی شاه میبدی در ورود به دروازه شهر در یک شب سرد زمستانی بود. همسر علی شاه میبدی بیمار بود و نذر کرد که اگر شب را جان سالم به در برد، مسجد و در جوار آن حمام، آب‌انبار و مکانی برای مسافران بنا نماید. در این راستا، در سال 843 هجری بقعه‌ای برای سکونت فقرا و نیز محل عبادت ساخته شد که نامش را «حظیره محمدیه» نامیدند. بنای اولیه مسجد به شکل اتاق ساده‌ای با پوشش داخلی گچی، پشت‌بام و نمایی آجری ساخته شد. بنای کنونی مسجد حظیره و همه کاشی‌کاری‌های آن به جز سنگ مرمر محراب نوساز است که ساخت آن قبل از انقلاب اسلامی آغاز شد.[10]

مسجد حظیره دارای سه در ورودی است. در اصلی مسجد بزرگ و فلزی است و با خطوط هندسی تزیین شده است و به خیابان امام (ره) باز می‌شود. دو مناره قطور و زیبای مسجد مزین به کاشی معرق با نقوش گل و بوته اسلیمی ـ ختایی ـ ترنجی، کتیبه ثلث و... است. بر ترنجی‌های آن اسماء خدا و پنج تن آل‌عبا(ع) حک شده است. نمای بیرونی مسجد آجری است و صحن وسیع و زیبایی دارد که در میان آن حوض قرار دارد.[11]

فضای درونی مسجد دارای ستون‌های بلند و منظم است. دیوارها از کف تا نیمه با سنگ مرمر پوشیده شده و بخش انتهایی آن تا سقف نیز با کاشی‌های آبی رنگ معرق و آمیخته با نقوش و خطوطی زیبا آراسته شده است. یکی از ویژگی‌های خاص این مسجد، دو شبستان آن است که شبستان ضلع غربی دارای تعدادی ستون بلند و چهارگوش، سکویی سنگ‌فرش و درهای چوبی بزرگ و مشبک رنگین است و شبستان کوچک‌تر و قدیمی‌تر هم دو ایوان کوتاه دارد که هرکدام از آن‌ها، مزین به سردری چوبی با پنجره‌هایی رنگی و ریز است؛ پنجره‌هایی که قسمت‌هایی از آن‌ها، شکسته شده و از بین رفته‌اند. در کنار محراب مسجد، مرقد سومین شهید محراب «آیت‌الله صدوقی» قرار گرفته است؛ محرابی که مزین به کاشی معرق و نقوش گل ‌و بوته اسلیمی، ختایی و ترنجی است. کتابخانه مسجد حظیره بالغ بر دو هزار جلد کتاب دارد که عمده‌‌ کتاب‌‌های آن خطی و قدیمی است.[12]

مسجد حظیره علاوه بر معماری زیبا از جایگاه اجتماعی و سیاسی قابل توجهی در بین مردم برخوردار است چرا که این مسجد اولین پایگاه‌ سیاسی جنبش‌های انقلابی استان یزد به رهبری شهید آیت‌الله صدوقی بوده است. مسجد روضه محمدیه (حظیره) یزد، پایگاه مبارزان و سخنرانانی هم‌چون شهید صدوقی، شهید اندرزگو، فلسفی، وحید خراسانی و شجاعی بود.[13]

مسجد روضه محمدیه یزد؛ پایگاه مبارزاتی آیت‌الله صدوقی

سخنرانان مسجد حظیره و تحلیل انتقادی از اقدامات رژیم

انتقاد از سیاست‌های حاکم ابتدا در سخنرانی روحانیون بر منابر ظهور کرد. آیت‌الله صدوقی در مسجد حظیره یزد بارها از اقدام‌های حکومت شاهنشاهی انتقاد کرد. برای نمونه می‌توان به سند ساواک مربوط به سخنان وی بر منبر مسجد در روز ۱۰ اردیبهشت ۱۳۵۷ اشاره کرد که گفت: «آیا دولتی که این همه اسلحه در اختیار دارد باید به مصرف کشتن ملت برساند؟ آیا مگر ما جزء ملت نیستیم؟».[14] انتقاد فعالان مساجد به سیاست‌های رژیم گاهی در بعد عملی نیز جریان یافت و علاوه بر تجمع به تظاهرات و اعمال فشار بر رژیم نیز کشیده می‌شد. ماه‌های محرم و صفر مناسب‌ترین زمان و منبر مساجد و حسینیه‌ها بهترین مکان برای این منظور بود. رژیم شاهنشاهی به خوبی از این ظرفیت آگاهی داشت و برای کنترل آن بسیار تلاش می‌کرد. اسناد متعددی از ساواک یزد در این ارتباط وجود دارد که در یکی از این موارد چنین آمده است: «دستور دهید ضمن کنترل مجالس روضه خوانی در ماه‌های محرم و صفر طرح جامعی تهیه و با هوشیاری کامل و با استفاده از کلیه پرسنل آن اقدامات لازم برای پیشگیری از هر نوع حادثه سوئی به عمل آورده و نتیجه را روزانه تا پایان دهه اول محرم تلگرافی گزارش نمایند».[15]

به غیر از آیت‌الله‌ محمد صدوقی که رکن اصلی مسجد حظیره بود سخن‌رانانی چون شیخ کاظم راشدپور یزدی و شیخ ابوالقاسم مناقب نیز از سخن‌رانان این مسجد بودند که سخنانشان از منظر ساواک برای حکومت خطرناک بود و مردم را علیه حکومت تحریک می‌کرد؛ همچنین افرادی چون عباس آرایی و محمدحسن محتاج‌الله از فعالان مسجد حظیره بودند که در چاپ اعلامیه، کتب مذهبی و جمع‌ کردن افراد در مسجد نقش مهمی ایفا می‌کردند. علاوه بر این در شرایطی که آیت‌الله صدوقی و سایر علما و روحانیون یزد به شدت تحت فشار قرار داشتند دعوت از سخن‌رانان انقلابی مانند استاد فخرالدین حجازی و آیت‌الله محمد امامی کاشانی در دستور کار بود تا از طریق آن کانون انقلاب اسلامی یزد گرم و پر رونق باشد.[16]

انتقاد از وضعیت مملکت و شاه موضوع سخنرانی بسیاری از وعاظ مسجد حظیره بود. در یکی از اسناد ساواک به شخصی به نام اسماعیل شیرازی اشاره شده است که در ۱۲ و ۱۳ اردیبهشت 1357 در مسجد حظیره به منبر رفت و ضمن انتقاداتی از مقامات مملکت برای مراجعت خمینی و سلامتی وی دعا کرد.[17] در سند دیگری شخصی به نام صالحی کرمانی در مرداد 1357 در مسجد حظیره به منبر رفت و ضمن انتقاد از وضع موجود اعلام نمود: «دولت ما نوکر کارتر می‌باشد و ما دیگر کلاه سرمان نمی‌رود، آنقدر تظاهرات می‌کنیم که این دولت در هم بشکند... کشاورزی ما از بین رفته و ۹۳ درصد مایحتاج کشاورزی ما از خارج تأمین می‌گردد». طبق گزارش ساواک صالحی کرمانی اکثر شب‌ها در منبر مسجد حظیره از وضع مملکت انتقاد می‌نمایند که ادامه‌ این رویه به مصلحت نیست.[18] همچنین به فردی با نام فلاح نوقی اشاره شده است که در تاریخ ۱۱ مهر ۵۷ در مسجد حظیره بالای منبر رفت و پیرامون اوضاع کشور انتقاد و شاه را مردک خطاب و اظهار داشت کد 66 (محمدرضا شاه) ۳۵ هزار نفر سرباز از خارج به ایران وارد و حقوق ملت ایران را به آن‌ها می‌دهد.[19]

بر این اساس آیت‌الله صدوقی که به خوبی از میزان استقبال جوانان نسبت به مسائل دینی آگاه بود، تصمیم به توسعه مسجد حظیره گرفت تا با گسترش فضای آن پذیرای جمعیت بیشتری از مردم متدین شهر باشد. اداره کل سوم ساواک که نسبت به این مسئله حساسیت داشت به ساواک یزد نوشت: «ضمن ادامه مراقبت از اعمال و رفتار نامبرده بالا در جریان کلیه فعل و انفعالاتی که از ناحیه مشار الیه به منظور خریداری مغازه‌های همجوار مسجد مورد بحث انجام می‌گیرد قرار گرفته و از نتایج حاصله مرتبط با این اداره کل را آگاه سازند.»[20]

لازم به ذکر است اگرچه در جریان تحولات انقلاب اسلامی در یزد محوریت مسجد حظیره قابل مشاهده است اما این امر به معنای نبود سخن‌رانان انقلابی در سایر مساجد استان یزد نیست. مواردی چون لزوم نظارت بر جلسه تفسیر قرآن علی اکبر فیض شاهی در مسجد بزرگ محله تل یزد (18/ 12/ 1356)،[21] سخنرانی واعظ شرفی در مسجد دوازده امام میبد مبنی بر دعوت مردم به تظاهرات و توهین به کد 66 (13/ 3/ 1357)،[22] سخنرانی شیخ محمد اعرافی در مسجد دوازده امام میبد و توهین و نفرین نسبت به کد 66 (13/ 3/ 1357)،[23] دعا برای امام خمینی توسط محمدمهدی موحدی در مسجد شاه ولی شهر تفت (23/ 3/ 1357)،[24] تحریک مردم علیه امنیت توسط سید رضا موسوی‌نژاد در مسجد روستای شمس‌آباد[25] (1/ 4/ 1357)[26] سخنان سید روح‌الله خاتمی در مسجد کوشکنو شهر اردکان مبنی بر آمادگی ملت شیعه برای مبارزه (22/ 4/ 1357)،[27] تحریک مردم علیه مصالح مملکتی توسط شیخ نجفی در مسجد سرده تفت (8/ 5/ 1357)،[28] در اسناد ساواک مطرح شده است.

تعطیلی پخش اذان و نماز جماعت در مسجد حظیره

یکی از اقدامات مساجد در نشان دادن اعتراض نسبت به رژیم پهلوی تعطیل کردن پخش اذان و نماز جماعت بوده است. مطابق با اسناد ساواک در استان یزد هم این شیوه مبارزاتی در جریان مبارزات انقلابی بارها مورد استفاده قرار گرفت. برای نمونه در یکی از اسناد ساواک درباره وضعیت مساجد یزد پس از تبعید امام خمینی (ره) چنین آمده است: «پس از انتشار خبر تبعید خمینی کلیه علمائی که در مساجد نماز می‌خواندند از خواندن نماز جماعت خودداری کرده‌اند. بلندگوهای مساجد ساکت است. زیرا مؤذنین نیز اذان نمی‌گویند.»[29] بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع در تاریخ 11/ 9/ 1343، مشخصات پیش نمازانی که در مساجد جهت اقامه نماز جماعت حاضر نشدند به شرح زیر به ساواک ارسال شد: «شیخ محمد صدوقی پیش‌نماز مسجد حظیره، شیخ محمد علی مدرسی معروف به امام جمعه پیش‌نماز مسجد جامع، سید اسدالله آیت‌اللهی فرزند سید محمد پیش‌نماز مسجد کوی گودال مصلی، حاج سید محمدباقر مدرسی و شیخ احمد علومی و شیخ حسین فقیه خراسانی پیش‌نمازان مسجد برخوردار.»[30] این حرکت در مسیر انقلاب اسلامی بارها تکرار شد؛ برای نمونه پس از نگارش مقاله ایران و استعمار سرخ و سیاه، احمد رشیدی مطلق در 17 دی 1357 و در جریان یک حرکت هماهنگ که در سراسر کشور صورت پذیرفت در یزد نیز نمازهای جماعت تعطیل شد. طبق گزارش ساواک از غروب 24 دی به مدت یک هفته روحانیون یزد از برگزاری نماز جماعت در مساجد خودداری و بدین وسیله همبستگی خود را با روحانیون قم اعلام نمودند.[31]

پخش اعلامیه‌های انتقادی و شعارنویسی در مساجد استان یزد

پخش اعلامیه در مناسبت‌های مختلف از مساجد استان یزد و به ویژه مسجد حظیره یزد، توسط ساواک گزارش شده است. اعلامیه درباره نبود آزادی بیان در کشور در مسجد فُرط[32] در انتهای بازار زرگری (23/ 9/ 1356)، اعلامیه ابراز انزجار نسبت به روزنامه اطلاعات در ورودی مسجد حظیره[33] (25/ 10/ 1356)، تعداد ۲۱ برگ اعلامیه به امضای آیت‌الله شریعتمداری درباره وقایع قم و تبریز، مطالب درباره اهانت به خاندان پهلوی داخل مسجد بیاق خان (۲1 برگ)، روی درب مسجد مصلی (1 برگ) و روی دیوار مسجد برخوردار (1 برگ)[34] (20/ 12/ 1356)، پخش اعلامیه در مسجد حظیره برای تعطیلی مغازه‌ها برای سالگرد قیام 15 خرداد (11/ 3/ 1357)،[35] توسط ساواک مشاهده و جمع آوری شد. در اسناد ساواک به فعالیت‌های انقلابی مسجد قائمیه محله فهادان یزد نیز اشاره شده است.[36]

علاوه بر این زنده نگه داشتن یاد و نام امام خمینی نیز در دستور کار مساجد قرار داشت که به شیوه نوشتن نام امام بر در و دیوار شهر، نصب عکس بر سر در مساجد و حسینیه‌ها و تکثیر و توزیع نوار سخنرانی‌ها و مکتوبات ایشان انجام می‌گرفت. در اسناد ساواک به مواردی چون نصب سه قطعه عکس امام خمینی بر سردر مسجد در باغ مهریز، (5/ 12/ 1348)،[37] کشف تعدادی کتاب توضیح المسائل امام خمینی در مسجد کسنویه یزد (24/ 3/ 1354)،[38] توزیع اظهارنامه به امضای آیت الله گلپایگانی در مساجد یزد مبنی بر منع معامله با بهائیان (30/ 3/ 1356)،[39] پخش متن مصاحبه امام خمینی با روزنامه فرانسوی لوموند در مسجد جامع یزد[40] (9/ 3/ 1357)، توزیع اعلامیه توسط سید حسینی پیشنماز مسجد موسی ابن جعفر یزد (5 /6/ 1357)[41] اشاره شده است.

علاوه بر این در اسناد ساواک به مواردی چون نوشتن شعارهای «مرگ بر ... خائن و ظالم»، «لعنت بر حزب باطل رستاخیز»، «حزب رستاخیز کثیف و لعنتی با انقلاب سیاه لعنتی هر دو باطل است» بر دیوار مسجد حظیره، (3/ 9/ 1354)،[42] شعار زنده باد خمینی در مسجد حظیره[43] (12/ 7/ 1356)، پخش نوار سخنان امام خمینی در مسجد حظیره، (9/ 3/ 1357)[44] نوحه‌هایی با مضمون «خمینی بت شکن حافظ قرآن»، «رهبر آزادگان است آیت‌الله خمینی» در مسجد حظیره (12/ 9/ 1357)[45] اشاره شده است.

نقش مسجد حظیره در تحولات منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی ایران ( 1357- 1341)

مخالفت با لایحه انجمن‌های ایالتی- ولایتی در مسجد حظیره

استفاده از فعالیت‌های مذهبی برای اعتراض یکی از اقدامات جالب توجه در مساجد برای ابراز انتقاد از سیاست‌های حاکم بود. یکی از نمونه‌های مهم در این زمینه در ماجرای لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی رخ داد. 26 آبان 1341 در مسجد حظیره یزد مراسم روضه‌خوانی برپا بود.[46] پیرو علمای قم در مسئله مخالفت با لایحه انجمن‌های ایالتی- ولایتی، علمای یزد نیز تصمیم گرفتند بر بالای منبر این موضوع را مطرح نمایند، بر این اساس مجلس روضه‌خوانی ‌مسجد حظیره بهترین موقعیت برای اعلام این مخالفت بود. در ادامه مراسم متن تلگراف امام خمینی به نخست وزیر، برای مردم خوانده شد. ساواک که همه مراسم‌های مسجد حظیره را زیر نظر داشت در این خصوص گزارش داد که «آقایان علمای یزد به پیروی از علمای قم، نجف، خراسان، راجع به شرکت نسوان در انجمن‌های ایالتی و ولایتی تلگراف‌هایی به پیشگاه مبارک اعلی حضرت همایون شهریاری و آقای نخست وزیر تقدیم و تقاضای لغو تصویب نامه مزبور را نموده‌اند و این موضوع در مسجد حظیره و به وسیله آقای صدوقی مطرح گردید...».[47] به عقیده ساواک سخنان وعاظ بر روی مردم تأثیر گذاشته و احتمال ایجاد مخالفت از سوی مردم برای حکومت وجود دارد.

برگزاری مراسم بزرگداشت سید مصطفی خمینی در مسجد حظیره

اولین خبری که پیرامون درگذشت آیت‌الله سید مصطفی خمینی در یزد به ثبت رسید گزارش سخنرانی شیخ رضا سلیمی در تاریخ 6/ 8/ 1356 در مسجد قندهاری بود که ضمن تجلیل از امام خمینی از سکوت رسانه‌های خبری نسبت به درگذشت حاج آقا مصطفی خمینی انتقاد کرد.[48] در همین جلسه حجت‌الاسلام حاج شیخ محمدعلی حافظیه نیز با انتقاد از چگونگی برخورد رژیم پهلوی با دین و روحانیت گفت: «پیمانه این روش و سیاست به سر رسیده است» و حجت‌الاسلام راشد یزدی ضمن تشکر از مردمی که در این مراسم شرکت کرده بودند اظهار داشت: «شما با این کار اراده خود را به خمینی که نماینده واقعی امام زمان می‌باشد ثابت کردید.» متعاقب این مجلس روز هشتم آبان نیز مجلس بزرگ داشتی در مسجد جامع کبیر یزد برگزار شد.[49] همچنین مراسم چهلمین روز درگذشت فرزند امام در نهم آذرماه از طرف شهید صدوقی در مسجد حظیره برگزار شد و سخنران آن حجت‌الاسلام راشد یزدی بود. برای مقابله با این شرایط مبارزه با روحانیونی که در صف مقدم این مبارزه قرار داشتند در اداره کل سوم ساواک در دستور کار قرار گرفت.[50]

فعالیت‌های انقلابی مسجد حظیره در سال 1357

بیشتر فعالیت‌ها‌ی ثبت شده از مسجد حظیره مربوط به سال 1357 است. آیت‌الله‌ صدوقی در هر فرصتی اقدام به صدور اعلامیه‌ها و بیانیه‌های افشاگرانه می‌کرد و هر شب به بهانه‌های مختلف بر بالای منبر مسجد حظیره دست به افشاگری می‌زد. ایشان در یکی از سخنرانی‌ها گفتند: «به من اطلاع داده شده که چند ماشین سرباز به یزد آمده است تا در فرصت مناسبی به مسجد بریزند و شما را بزنند و بکشند و دستگیرتان کنند. اول اینکه خدا کند دروغ باشد ولی اگر خدای نانکرده راست باشد من می‌خواهم با شماها اتمام حجت کنم؛ یعنی هرکس طاقت کتک خوردن و در خاک و خون غلطیدن ندارد از فردا شد دیگر در این مجلس ما شرکت نکند.»[51]

جایگاه مسجد حظیره در حادثه دهم فروردین 1357 در یزد

مردم یزد در اعتراض به حکومت، تصمیم گرفتند روز 10 فروردین 1357، که مصادف با چهلم شهدای تبریز بود، مراسم بزرگداشتی در مسجد حظیره برپا کنند. قبل از این مراسم روز 9 فروردین آیت‌الله‌ صدوقی و جلال گنجه‌ای در مسجد حظیره سخنرانی کردند که به تبع آن عده‌ای از افرادی پس از اتمام مراسم به خیابان آمدند و به تظاهرات پرداختند.[52] بر اساس اسناد ساواک این افراد حدود 400 نفر بودند و در خیابان شعار زنده باد خمینی سر دادند.

روز دهم فروردین صبح‌ زود مردم‌ از گوشه‌ و کنار شهر به‌ سوی مسجد حظیره‌ حرکت‌ کردند. آیت‌الله صدوقی نیز قبل‌ از ساعت‌ 9 در مسجد حاضر شد. یکی از سخن‌رانان مراسم این روز حاج شیخ کاظم راشد پور یزدی بود که به علت ممنوع المنبر بودن در کنار منبر سخنرانی کرد.[53] بخشی از سخنان راشد یزدی در گزارش ساواک در تاریخ 11/ 1/ 1357 چنین بازتاب یافته است: «خدا ریشه آن‌هایی که باعث این کشتارها چه در ایران و چه در جنوب لبنان می‌شود بِکند.»[54]

مطابق با اسناد ساواک جمعیت اجتماع کننده در مسجد حدود 2000 تا 2500 نفر بود. جمعیت‌ به‌ شدت‌ تحت‌ تأثیر سخنان‌ آقای راشد قرار گرفت‌ و به‌ محض‌ تمام‌ شدن‌ مراسم‌ در خیابان‌ها با شعارهای «الله اکبر»، «درود بر خمینی»، «نصرمن الله و فتح قریب»، «مرگ بر شاه» دست‌ به‌ تظاهرات‌ زدند. تظاهرات‌ هر لحظه‌ گسترش‌ پیدا می‌کرد. شهربانی توان‌ مقابله‌ را در خود ندید؛ لذا از نیروهای از قبل‌ پیش‌بینی شده‌ ژاندارمری کمک‌ خواست‌ و آنان‌ به‌ کمک‌ نیروهای پلیس‌ با مردم‌ درگیر شدند. تظاهرات‌ تا بعد از ظهر ادامه‌ داشت‌ و نتیجه‌ آن‌ زخمی شدن‌ و شهید شدن‌ تعدادی از مردم‌ مؤمن‌ یزد بود. ساواک‌ تعداد دستگیرشدگان‌ را 51 نفر اعلام‌ نمود. بعد از این رخداد، ساواک‌ یزد آیت‌الله صدوقی و حاج‌ شیخ‌کاظم‌ راشد را «عاملین‌ اصلی حادثه‌» قلمداد کرد؛ ولی چون‌ از اقدام‌ علیه‌ آیت‌الله صدوقی بیم‌ داشت‌، کمیسیون‌ امنیت‌ اجتماعی یزد در دوازدهم‌ فروردین‌ تشکیل‌ جلسه‌ داد و حجت‌الاسلام‌ راشد یزدی را به‌ سه‌ سال‌ اقامت‌ اجباری در ایرانشهر محکوم‌ کرد.[55]

در بخشی از اسناد ساواک در ارتباط با حادثه دهم فروردین آمده است: «عده‌ای ناشناس از تهران و چند شهر دیگر به یزد وارد و قصد دارند مراسم به اصطلاح چهلم کشته شدگان تبریز را در مسجد مصلی یزد[56] با کمک و همکاری بازاریان و طبقات دیگر مردم برگزار نمایند».[57] ساواک در این گزارش تلاش کرده تظاهرکنندگان را افرادی مخرب و اخلال‌گر که قصد حمله به مأموران شهربانی و ژاندارمری و ایجاد آشوب و بی‌نظمی دارند جلوه دهد.

بعد از این حادثه شهید صدوقی تقریباً هر شب بعد از نماز مغرب و عشا در مسجد حظیره سخنرانی داشت. در یکی از اسناد ساواک در این باره چنین بیان شده است: «ایادی شیخ محمد صدوقی به طرق مختلف سعی دارند اقدامات اخیر نامبرده را که منجر به حادثه روز دهم فروردین شده موجه جلوه داده و مقصر اصلی را دولت معرفی نمایند و به همین جهت برنامه تنظیم نموده‌اند تا هر شب جهت شرکت در مراسم نماز جماعت در مسجد حظیره و جلسات سخنرانی عده بیشتری به مسجد رفته و تحت تأثیر اظهارات شیخ محمد صدوقی قرار گیرند که چنانچه این وضع به همین منوال ادامه یابد امکان دارد با مشوش نمودن ذهن مردم نسبت به دولت در آینده اخلال‌گری‌هایی در یزد صورت گیرد».[58] در واقع ساواک در گزارش‌های خود چنین وانمود می‌کرد که مقصر حادثه آیت‌الله‌ صدوقی و طرفدارانش هستند.

سخنرانی‌های انتقادی شهید صدوقی در مسجد حظیره

بعد از حادثه دهم فروردین آیت‌الله محمد صدوقی مبارزات خود را با سخنرانی‌های متعددی که انجام می‌داد تکمیل کرد. این حرکت اغلب در مسجد حظیره صورت می‌گرفت و افراد زیادی را از نقاط مختلف به مسجد می‌کشاند. سخنرانی‌های وی سبب شد تا در بیشتر گزارش‌های ساواک این عبارت گنجانده شود: «سخنان او موجب تحریک افراد شده و حوادث ناگواری بروز خواهد کرد.»[59]

دو روز بعد از دهم فروردین، آیت‌الله‌ صدوقی بار دیگر در جمع حاضر در مسجد حظیره بر منبر رفت و به برنامه از پیش تعیین شده حکومت برای کشتار مردم، اشاره نمود. با وجود تردیدهایی که در بین برخی افراد در خصوص برگزاری مجالس بزرگداشت شهدای دهم فروردین وجود داشت اعلامیه شهید صدوقی صادر شد.

20 فروردین در مسجد روضه محمدیه مجلس یادبود شهدا برگزار شد. این در حالی بود که حضور گسترده مردم در کنار مزار شهدای دهم فروردین و مجالس شب هفتم در مسجد شورک میبد با حضور دو هزار نفر نگرانی ساواک یزد را به دنبال داشت.[60]

البته سخنرانی‌های آیت‌الله صدوقی صرفاً به جلسات مسجد حظیره محدود نمی‌شد؛ به عنوان نمونه در مجلس ترحیم حجت‌الاسلام شیخ احمد کافی در اشکذر، مسجد سرده شهر تفت، مسجد حجت بافق، مسجد بهاباد بافق، علی آباد یزد، مسجد یزدی و مسجد جان برازجان ده بالا سخنرانی کردند. در این سخنرانی‌ها به منظور ایجاد تزلزل در مشروعیت رژیم مسائل و موضوعات گوناگونی از سوی ایشان از طرح مسائل مذهبی گرفته تا نکات اخلاقی فردی، انتقاد از دولت، دعوت مردم به همکاری و شرکت در نهضت افشاگری ظلم و جنایات رژیم برای مردم مطرح شد.[61] با استفاده از اسناد ساواک می‌توان مهم‌ترین و اصلی‌ترین موضوعات بیان شده در این سخنرانی‌ها را افشاگری رفتار ظالمانه و ضد انسانی و اسلامی نیروهای انتظامی با مردم و آزار و اذیت و شکنجه و کشتار مخالفان دانست. در ادامه به چند مورد از اسناد ساواک در این ارتباط اشاره شده است:

«شهربانی مردم را دستگیر و اذیت و آزار می‌دهد» (29/ 3/ 57)، «روزی نیست که این‌ها دست به آدم کشی نزنند» (25/ 5/ 57)، «چرا بیهوده مردم را می‌زنید، شکنجه می‌دهید و می‌کشید...»، «اکنون مشاهده می‌کنیم که به خانه‌های علمای اعلام و مدرسه فیضیه قم هجوم می‌برند و کشتار می‌کنند»، «از این توپ و تانک‌ها نترسید من از این ساعت حاضرم هر کار می‌خواهند با من انجام دهند»، «هیچ چیز به اندازه شهادت ارزش ندارد.»

سخنان کوبنده آیت‌الله صدوقی ساواک را بر آن داشت تا در اواخر اردیبهشت ۱۳۵۷ به شهربانی یزد اعلام کند دستور دهید به شیخ محمد صدوقی تذکر داده شود چنانچه دست از رویه خود بر نداشته و کماکان با صدور اعلامیه و ذکر مطالب خلاف مصالح مملکت در روی منبر به رویه گذشته خود ادامه دهد تصمیماتی مقتضی درباره وی اتخاذ خواهد شد. شهربانی یزد در پی دستور ساواک آیت‌الله صدوقی را تلفنی تهدید می‌کند و بلافاصله نیز در سخنرانی ۱۱ خرداد ۵۷ در مسجد حظیره چنین می‌گوید: «از شهربانی به من تلفن شده که مطالبی را عنوان نکنم. چهار حالت دارد یا می‌گیرند یا زندانی یا تبعید می‌کنند و یا می‌کشند، اگر بکشند قطره قطره خون من صدوقی‌ها خواهد شد».[62]

19 اردیبهشت اربعین شهدای یزد

آیت‌الله صدوقی در اعلامیه ۱۷ اردیبهشت ۵۷ اقشار مختلف مردم یزد اعم از کارمندان دولت، بازرگانان، بازاریان، دانشجویان، اصناف، کارگران، کشاورزان و دانش آموزان را به حضور در مجلس اربعین شهدا در حظیره دعوت کرد.[63] یک روز قبل از روز اربعین آیت‌الله صدوقی بر فراز منبر مسجد حظیره در سخنانی ضمن اشاره به برگزاری مراسم فردا و تقاضای تعطیل عمومی و شرکت گسترده در مراسم از برخی مخالفت‌ها با برنامه‌های انقلابی در یزد گلایه کرد.[64] در این موقع مسجد حظیره با هدایت و رهبری آیت‌الله شهید صدوقی به کانون مبارزه و تحرکات انقلابی و سخنرانی‌های مذهبی علیه رژیم شاهنشاهی تبدیل شده بود که از طریق آن حرکت‌های مردمی در سطح شهر یزد و دیگر شهرهای استان سازماندهی می‌شد. برنامه‌ریزی برگزاری مراسم اربعین شهدا در مسجد حظیره به گونه‌ای بود که به رغم اعلامیه‌های متعددی که پیرامون آن پخش شده بود پرویز ثابتی در تلگرافی در تاریخ 18/ 2/ 1357 به ساواک یزد نوشت: «برابر اطلاع قرار است بدون آگهی قبلی مجلسی به مناسبت واقعه چهلم یزد در مسجد حظیره تشکیل و طبق شایعات از شهرستان‌های مختلف از جمله تبریز، اصفهان و احتمالاً کاشان افراد ماجراجو و افراطی جهت شرکت در این مجلس به یزد عزیمت خواهند نمود. در این زمینه مراقبت‌های لازم معمول و نتیجه را اعلام نمایند.»[65]

روز 19 اردیبهشت عده‌ای از طلاب و وعاظ قم و سایر شهرها نیز جهت شرکت در مراسم چهلم شهدای مسجد حظیره که با حضور حدود پنج هزار نفر برگزار شد، به شهر یزد سفر کردند؛ در این مجلس محمدعلی حافظیه، ابوالقاسم مناقب و شاهرخی‌زاده نماینده آیات عظام قم به سخنرانی پرداختند و در سخنان خود از کشته شدگان یزد تجلیل کردند و ضمن انتقاد از وضع مملکت خواستار مراجعت آیت‌الله خمینی و سلامتی وی گردیدند.[66]

شیخ ابوالقاسم مناقب در این روز مطالبی به شرح زیر بیان داشت: «مجلس مجلسی است بسیار باشکوه پرجمعیت به کوری چشم کسانی که ما را عده‌ای معدود و انگشت‌شمار که از ۱۰ تا ۱۵ نفر تجاوز نمی‌کنیم، این جمعیت چندین هزار نفره گرد هم جمع آمده تا از یک سو از کشته شدگان یزد تجلیل نمایند و از یک سو پایداری خود را به منظور رسیدن به هدف‌های منطقی و شرعی و حکیمانه رهبران دینی استان اعلام دارند».[67] ایشان در بخشی از سخنان خود اظهار داشت: «حرف ما با دولت زمان و هیئت حاکمه که مشغول انجام وظیفه هستند این است که دولت از دروغ گفتن به تنهایی بپرهیزد، قضایا را آن طور که هست صدا و سیمای ایران منعکس کند. نگویید ۱۲۰ نفر جمعیت خرابکار در یک مسجد جمع شدند برای ایجاد بلوا و پلیس آنها را متفرق کرد. ما بلواگر نیستیم ما جمعیتی هستیم منظم، مرتب، عاقل، اکثراً تحصیلکرده، فاضل و دانشمند امکان ندارد در راه هدف مقدس خود دست به بی‌نظمی بزنیم». حضور جوانان در این مراسم به میزانی چشمگیر بود که در گزارش ساواک به آن اشاره شده است.[68]

شیخ محمد صدوقی در روز ۲۰ اردیبهشت در مسجد حظیره اظهار نمود: «چطور می‌گویند از ۳۵ میلیون نفر فقط چند هزار نفر خراب‌کار و اخلال‌گر هستند در حالی که در مجلس دیروز در این مسجد بیش از ۱۵ هزار نفر شرکت داشتند و اعلام نمود ما تابع مراجع عالیقدر هستیم و هر طور بگویند عمل می‌کنیم.»[69]

فعالیت‌های مسجد حظیره در رمضان 1357

با پیام امام خمینی مبنی بر عدم برپایی مراسم جشن‌های شعبانیه به خصوص جشن بزرگ نیمه شعبان در سراسر کشور شور دیگری برپا شد تا در اعتراض به جنایت‌های گوناگون و خون‌ریزی‌های مکرر رژیم شاه حتی یک عدد چراغ رنگی نیز به عنوان برپایی جشن بر سردر مساجد نصب نشود.[70] در راستای همین مسئله بود که بر سر در ورودی مسجد حظیره در تاریخ 27/ 4/ 1357 شعاری با این مضمون که «ایران دیگر عید ندارد، عید ایران را عزا کردند. امام خمینی»[71] نصب گردید.

فرا رسیدن ماه مبارک رمضان فرصت مناسبی بود تا با بهره‌گیری از برپایی مجالس مذهبی و سخنرانی‌های افشاگرانه ماهیت رژیم به مردم معرفی شود. همین مسئله موجب شد تا ساواک یزد بر اساس بخشنامه اداره کل سوم حدود یک ماه قبل از آغاز این ماه طی نامه‌ای به شهربانی استان بنویسد: «دستور فرمایید لیست کاملی از مساجد و منابری که در ماه رمضان دایر خواهد بود تهیه و همراه با مشخصات صاحب آن مجالس و وعاظی که منبر می‌روند به این سازمان ارسال نمایند».[72] هنوز چند روزی به ماه مبارک رمضان باقی مانده بود که در مسجد حظیره گفته شد ما در ماه مبارک رمضان انتقام خون افرادی که تاکنون کشته شده‌اند خواهیم گرفت.

از آغاز ماه مبارک رمضان (15 مرداد 1357) شیخ محمد صدوقی بعد از نماز ظهر و عصر مجلس سخنرانی تشکیل می‌داد. ایشان روز ۲۰ مرداد ۵۷ در مسجد حظیره ضمن صحبت پیرامون حکومت‌های چنگیز و بنی امیه و فرعون و ربط دادن آن به حکومت فعلی بیان داشت: «ای مردم این حکومت فعلی که دستور از خارج می‌گیرد همه چیزتان را از شما گرفته و می‌گیرد. دینتان را، حجابتان را، تجارتتان را، کشاورزی‌تان را، علمای دینی‌تان را، اخلاقتان را، حتی تاریخ اسلامی را با تاریخ زرتشتی جایگزین کرده است.[73]

روز ۲۱ مرداد ۵۷ شیخ محمد صدوقی در مسجد حظیره شهر یزد با حضور حدود ۲۰۰۰ نفر ضمن انتقاد از سینما و تلویزیون و عکس‌های برهنه مقابل سینماها در مورد جشن هنر شیراز اظهار داشت: «زن‌های رقاصه را می‌آورند کنار خیابان برای شما می‌رقصند» ... و اضافه کرد: «در قدیم عمروعاص یک نفر بوده ولی حالا عمر و عاص زیاد است. دیروز در اصفهان چند صد نفر را کشتند و اتومبیل و موتور و دوچرخه مردم را که جلوی مسجدها گذاشته بودن آتش زدند. هیچکس با ملتش اینطور رفتار نمی‌کند ...»[74]

صبح روز ۲۵ مرداد ماه و پس از گذشت یک دهه از ماه مبارک رمضان شورای تأمین استان یزد تشکیل جلسه داد تا مسئله اعلام تعطیل عمومی و برگزاری مراسم بزرگداشت شهدای اصفهان، شیراز، قم و دیگر شهرستان‌ها در روز ۲۶ مرداد ۵۷ در مسجد حظیره را بررسی نماید که حاصل آن تقویت نیروهای سرکوب‌کننده مردم بود:[75] بر این اساس به منظور جلوگیری از هرگونه حادثه احتمالی و اخلال‌گری و اغتشاش از فرماندهی مرکز توپخانه و موشک‌های اصفهان خواسته شد تعداد یک صد نفر سرباز و چهار دستگاه نفربر زرهی با تجهیزات لازم تا ساعت 9 مورخه 26/ 5/ 57 در یزد مستقر و نیروی مزبور تا خاتمه وضعیت در یزد باقی بمانند.[76]

26 مرداد ماه مجلس بزرگداشت شهدا در ساعت هشت و نیم صبح در مسجد حظیره آغاز شد و به مدت سه ساعت ادامه یافت. سخن‌ران این مجلس حجت‌الاسلام مناقب بود که در سخنرانی خود ضمن پرداختن به موضوعات مختلف سیاسی و به محاکمه کشیدن دولت‌مردان رژیم شاهنشاهی در پایان سخنان خود گفت: «هیئت دولت و دولت ایران بدانند که آن‌ها مقلد حضرت آیت‌الله خمینی هستند. خواسته‌های این مرد بزرگ خواسته ماست» و پس از آن نیز شرکت‌کنندگان در مجلس به خیابان آمدند و به راهپیمایی آرام پرداختند.[77]

در شهر اردکان این تظاهرات هم‌زمان منجر به عکس العمل نیروهای نظامی و تیراندازی آنان به سوی مردم گردید.[78] در جریان این درگیری و تیراندازی اولین شهید اردکان به نام محمد علی قانعی در راه انقلاب اسلامی به شهادت رسید. روز ۲۸ مرداد در اولین مجلس در مسجد جامع اردکان یکی از سخنرانان آیت‌الله خاتمی بود. حضور مردم گسترده و چشمگیر بود. مهم‌تر این که آیت‌الله صدوقی نیز همراه با تعدادی از اهالی یزد برای شرکت در این مجلس به اردکان آمد. فردای آن روز مسجد شورک شاهد برگزاری چنین مراسمی بود و در روز دوم شهریور نیز آیت‌الله اعرافی پایه‌گذار تظاهرات با شکوه شد.[79]

بعد از فاجعه آتش سوزی روز 28 مرداد در سینما رکس آبادان، آیت‌الله‌ صدوقی اولین شخصی بود که اقدام به صدور اعلامیه کرد. ایشان در تاریخ 31 مرداد 1357 بر بالای منبر مسجد حظیره، ضمن تشریح حادثه آتش‌سوزی، هدف حکومت پهلوی از آن را، ایجاد رعب و وحشت و خدشه‌دار کردن نهضت مردم به رهبری امام خمینی بیان داشت.

۱ شهریور ۵۷ اعلامیه‌ای به امضاء مسلمانان خشمگین و مصمم خوزستان درباره حادثه سینما رکس آبادان در مسجد حظیره شهر یزد پخش شد و آقای سجادی واعظ بعضی قسمت‌های آن را که درباره نحوه حادثه و حوادث نظیر آن در سایر سینماها بود بالای منبر قرائت نمود.[80] بر اساس اسناد ساواک سجادی ضمن سخنرانی حادثه سینما رکس آبادان را به دولت منتسب نمود و اعلام داشت مردم فریب این حرف‌ها را نخورید. با تغییر تاریخ می‌خواهند سر شما را کلاه بگذارند و از حاضرین خواست تا از رهبر خودشان آیت‌الله صدوقی دست برندارند و اضافه کرد رهبر ما ملت آیت‌الله خمینی است.[81]

روز چهارم شهریور ماه نمازگزاران مسجد حظیره که ساواک تعداد آنان را هزار نفر برآورد نمود پس از برگزاری مراسم بزرگداشت کشته‌های ماجرای سینمای رکس آبادان در حالی که آیت‌الله صدوقی در پیشاپیش آنان بود که از مسجد خارج شدند و به سوی میدان امیر چخماق راهنمایی کردند. آنچه در این راهپیمایی بیشتر جلب توجه داشت پرچم‌های قرمز رنگی بود که جمعیت به نشانه ایستادگی تا پای جان به همراه آورده بودند.[82]

روز سیزدهم شهریور ماه مصادف با عید سعید فطر شهرهای استان یزد شاهد نمازگزاران متدینی بود که پس از یک ماه روزه داری برای اقامه نماز عید به مساجد آمده بودند. در این روز نیز راهپیمایی در خیابان‌های شهر یزد صورت گرفت.[83] در مسجدی که آیت‌الله خاتمی اقامه نماز نمود اعلامیه‌هایی مبنی بر تغییر نام برخی از خیابان‌های شهر به نام شخصیت‌های بزرگ انقلاب اسلامی توسط ایشان قرائت شد و از انجمن شهر اردکان خواسته شد تا هرچه زودتر این خواسته آن‌ها را عملی نماید.[84]

بازتاب فاجعه 17 شهریور در مسجد حظیره

اولین عکس العمل کشتار بی‌رحمانه مردم تهران در 17 شهریور در یزد سخنرانی آیت‌الله صدوقی در ظهر ۱۸ شهریور در مسجد حظیره و توصیه به مردم برای خویشتن داری و هرگونه اقدام خودسرانه در راستای کنترل احساسات و خشم آنان بود. ۵ روز پس از واقعه ۱۷ شهریور اولین تظاهرات در شهر یزد صورت گرفت که منشأ آن مسجد ملا اسماعیل بود. در همین روز حجت‌الاسلام مناقب در مسجد حظیره به منبر رفت و ضمن پرداختن به موضوع کشتار مردم تهران در میدان ژاله مسئله حضور سربازان اسرائیلی در ایران و نقش آنان در این کشتار را مطرح نمود.[85]

آیت‌الله‌ صدوقی در 20 شهریور 1357، در اعتراض به حادثه 17 شهریور تهران، در مسجد حظیره اعلام کرد که کسبه مغازه‌های خود را به مدت نامعلوم تعطیل و مردم لباس مشکی به تن نمایند و در منزل خود عزادار بمانند چرا که طی این حادثه تعداد زیادی به شهادت رسیده‌اند؛ در پایان نیز شخصی اعلامیه امام خمینی در خصوص حادثه 17 شهریور را برای مردم نمازگزار قرائت کرد. حکومت که تاب تحمل سخنان تحریک‌آمیز واعظ مسجد را نداشت در اقدامی دیگر، در 25 شهریور، با بستن در مسجد حظیره و محاصره آن سعی در خاموش کردن این مرکز مهم انقلاب را کرد که در مقابل با شجاعت آیت‌الله‌ صدوقی نقشه حکومت بی‌نتیجه ماند. شهید صدوقی شخصاً در مسجد را باز نمود و در اعتراض به حکومت در خصوص برقراری حکومت نظامی، بستن در مساجد، کشتار مردم در شهرهای مختلف و نیز مبحث قانون اساسی که حکومت پهلوی به آن عمل نمی‌کند در مسجد حظیره سخنرانی تندی انجام داد.[86]

حتی در یکی از گزارش‌های ساواک چنین آمده است: «توسط آیت‌الله‌ صدوقی تعداد حدود 50 قبضه اسلحه کمری بین چند گروه تقسیم شد و به عده‌ای هم که سلاح نرسید قمه و کارد دادند تا در زیر لباس خود پنهان کنند و در صورت لزوم از آن استفاده نمایند».[87] البته می‌توان گفت صحت این گزارش مورد تردید است چرا که در گزارش‌های مختلفی که توسط نهادهای نظامی و امنیتی وقت در خصوص این موضوع منتشر شده است تناقضاتی دیده می‌شود. از طرفی در سبک مبارزاتی امام خمینی روش مبارزه مسلحانه وجود ندارد و با توجه به هم‌راستایی آیت‌الله صدوقی با فرامین امام خمینی می‌توان در صحت و سقم این سند شک کرد.

فعالیت‌های مسجد حظیره در مهر و آبان 1357

از ماه مهر دیگر مسجد حظیره فقط محل حضور مردم برای شنیدن سخنرانی وعاظ نبود بلکه به دلایل مختلف، مردم بعد از استماع سخنان واعظ، از مسجد خارج و اقدام به راهپیمایی می‌کردند. روز 2 مهر بعد از اقامه نماز مغرب و عشاء در مسجد حظیره، حدود هزار نفر در حالی‌که به طرفداری از امام خمینی شعار می‌دادند، از مسجد خارج و اقدام به تظاهرات کردند؛[88] علت این اعتراض هم محاصره خانه امام خمینی در نجف اشرف توسط حکومت بعث عراق بود. رهبران مذهبی سیاسی ایران اعلام کردند که روز یک شنبه ۹ مهر 57 در اعتراض به زیر نظر بودن آیت‌الله خمینی در عراق یک اعتصاب عمومی برقرار شود. به همین مناسبت آیت‌الله صدوقی در مسجد حظیره در ۵ مهر در حضور جمع زیادی از نمازگزاران سخنرانی کرده و از مردم خواسته بود تا روز مقرر 9 مهر همه دست از کار کشیده و تعطیل کنند: «حالا هر کس تعطیل کرد که کرد و هر کس که تعطیل نکرد معلوم می‌شود که مسلمان نیست».[89] با هجرت امام به پاریس در 13 مهر میزان فعالیت نیروهای مذهبی و انقلابی آیت‌الله صدوقی گسترده‌تر شد و مسجد حظیره به ستاد هماهنگ کننده مبارزات تبدیل شد.

روز ۲۴ مهر شهرهای استان یزد در حال نیمه تعطیل بود. مجلس یادبود چهلم شهدای 17 شهریور و سالگرد حاج آقا مصطفی در مسجد جامع اردکان و در مسجد حظیره یزد برگزار شد. در این روز شهید صدوقی ضمن برپایی مجلس ترحیم با سخنرانی شیخ ابوالقاسم مناقب به شدت از دولت انتقاد کرد.[90]

در بسیاری از اسناد ساواک مسجد حظیره به عنوان مبدأ تظاهرات و راهپیمایی علیه رژیم پهلوی معرفی شده است. برای نمونه در 13 آبان 1357 سالروز تبعید امام خمینی، مسجد حظیره مبدأ حرکت روحانیون و اصناف یزدی برای پیوستن به فرهنگیان بود تا در چهارراه آموزش و پرورش در اعتراض به اعمال ناشایست حکومت و هیأت حاکمه، یک‌بار دیگر با اتحاد، وفاداری خود را به امام خمینی نشان دهند.[91]

فعالیت‌های مسجد حظیره در آذر ماه 1357

با فرا رسیدن ماه محرم، مراسم‌ مساجد هم پرشورتر شد به ‌ویژه آن‌ که امام خمینی دستور داده بودند برای برگزاری مراسم عزاداری امام حسین(ع) مسئولان مسجد نیازی به گرفتن مجوز از شهربانی ندارند؛ در 9 آذر ۱۳۵۶ مجلس باشکوه دیگری به مناسبت چهلم آیت‌الله مصطفی خمینی در مسجد حظیره برگزار شد که در آن کاظم راشدیزدی سخنرانی کرد. وی در سخنان خود به تهییج مردم و تقویت روحیه پایداری آن‌ها پرداخت و شخصیت مصطفی خمینی را در حضور خیل شرکت‌کنندگان معرفی کرد. در سندی از ساواک یزد در این باره چنین آمده است «حاج آقا مصطفی اولاً از نظر علمی مردی بسیار بزرگ بوده و کتابی در فقه دارد، در اصول دارد، مردی که فلسفه را خوب فهمیده و خوب درک کرده است و امید شیعه بوده. دوستانش از زهدش، از تقوایش، چه حرف‌ها زده‌اند. چه نعمتی بزرگی گرفته شده از حوزه‌های علمیه...»[92]

۱۴ آذر ماه ۵۷ به عنوان روز همبستگی با اعتصاب شرکت نفت از طرف جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و آیت‌الله صدوقی از این موضوع حمایت شد. مسجد حظیره شاهد برگزاری تجمع مردم بود. در ابتدای سخنرانی شهید صدوقی از کارمندان و کارگران شرکت نفت، مخابرات، هواپیمایی و توانیر که دست به اعتصاب زده بودند تقدیر و تشکر کرد. پس از آن هیأت‌های سینه زنی یکی پس از دیگری وارد مسجد حظیره شده و به عزاداری پرداختند و با دکلمه اشعار و نوحه‌هایی که سابقه سیاسی داشت به مبارزه علیه رژیم پرداختند.[93]

۲۱ آذر ۵7 عده زیادی از اهالی میبد، اشکذر و زارچ به یزد به منظور تظاهرات و اجتماع در مسجد حظیره به یزد عزیمت کردند زیرا سخت‌گیری ژاندارمری مانع از هر گونه تظاهرات از سوی آن‌ها در این مناطق شده بود.[94]

23 آذر ماه 1357؛ محاصره و اهانت به مسجد روضه محمدیه

مسجد حظیره یزد که در فروردین 1357 مورد هجوم مأموران حکومتی قرار گرفته بود، بار دیگر مورد بی‌حرمتی واقع شد. روز 23 آذر مصادف با 13 محرم و سومین روز شهادت امام حسین(ع) مردم یزد در مراسم بزرگی شرکت کردند اما با هجوم نظامیان مسلح، 9 تن از آنان به شهادت رسیدند؛ در پایان درگیری‌ها مأموران مسلح به مسجد حظیره حمله و آن مسجد را مورد جستجو قرار دادند و بعد از آن درب مسجد را بستند و مانع ورود نمازگزاران به مسجد شدند. در تاریخ ۲۳ آذر ۵۷ ساواک یزد در یک گزارش متناقض با شهربانی درباره حمله به مسجد حظیره چنین می‌نویسد: «با توجه به اینکه عده‌ای از اخلال‌گران بعد از برخورد با قوای انتظامی به داخل مسجد متواری شدند تصور می‌شد که تعدادی از آنان دارای سلاح گرم باشند. لذا مورد مذکور به وسیله مأمورین شهربانی بازرسی گردید. در نتیجه یک عدد بمب تی.ان.تی برقی دست ساز، چند عدد زاویه فلزی محتوی مواد منفجره و یک قمه و تعدادی چوب دستی و مقدار زیادی اعلامیه کشف گردید.»[95]

در گزارش‌های مرتبط با این موضوع نوعی تناقض‌گویی دیده می شود. استاندار علت حمله را فرار تظاهرکنندگان به مسجد و تعقیب آن‌ها توسط نیروهای انتظامی می‌داند. در حالی که شهربانی علت را تیراندازی از روی مناره مسجد توسط تظاهرکنندگان و ساواک احتمال اینکه افراد پناه برده به مسجد مسلح باشند ذکر می‌کند. در ذکر نوع وسایلی که در درون مسجد توسط نیروهای انتظامی کشف شده در هر سه گزارش تفاوت دیده می‌شود. آنچه مسلم است آن که در این روز مأموران انتظامی با برنامه از قبل پیش بینی شده از فرصت به دست آمده در زمانی که مردم در مسجد ملا اسماعیل تجمع داشته استفاده کرده و به مسجد روضه محمدی حمله و آن را مورد هتک حرمت قرار دادند و سپس در مسجد را قفل کرده و از ورود افراد به مسجد جلوگیری کردند.[96]

ظهر همان روز شهید صدوقی به همراه تن چند از مردم برای اقامه نماز ظهر و عصر به مسجد می‌روند که با در بسته روبرو می‌شوند. با کمک مردم در مسجد را باز کرده و اقدام به اقامه نماز می‌کند. مأموران رژیم که از این موضوع مطلع می‌شوند خود را به آن‌ها رسانده به کسانی که در مسجد بودند اخطار می‌کنند که آنجا را ترک کنند. شهید صدوقی با تندی به آنان می‌گوید چه بر سر مردم می‌خواهید بیاورید چرا مردم را راحت نمی‌گذارید اگر می‌خواهید کسی را بکشید بیاید مرا بکشید، از جنازه من باید رد شوید تا مسجد را تحت کنترل در آورید. بدین ‌ترتیب شجاعت شهید صدوقی باعث می‌شود که رژیم عقب نشینی کند و مردم نیز روحیه بگیرند و شب در مسجد حضور پررنگ‌تر و پر رونق‌تری داشته باشند.[97]

در آستانه پیروری انقلاب اسلامی و به دنبال لغو برنامه بازگشت حضرت امام خمینی از پاریس به سوی ایران از سوی دولت وقت، جمعی از علمای برجسته قم به تهران مهاجرت کرده و در مسجد دانشگاه تهران، متحصن شدند. در شهر یزد نیز شاهد تحصن در مسجد به منظور بازگشت امام خمینی (ره) هستیم؛ به عنوان مثال در روز هفتم بهمن جمع زیادی از اقشار مردم یزد در مسجد حظیره اجتماع کردند سپس با راهپیمایی در خیابان‌ها ضمن دادن شعار علیه بختیار خواستار بازگشت امام به ایران شدند.[98]

نتیجه‌گیری

مطابق با یافته‌های پژوهش در سیر پیروزی انقلاب اسلامی ایران یکی از نهادهای فعال در انتقاد از رژیم و تحریک مردم بر مبنای ارزش‌های اسلامی و متضاد با نظام اجتماعی حاکم مساجد بوده‌اند. مساجد چنین نقشی را با استفاده از روش‌های مختلف به ویژه جهت‌دهی انتقادی به برنامه‌های مذهبی و برگزاری تجمع و تظاهرات، امتناع از برگزاری نماز جماعت، پخش اعلامیه و کتاب و هماهنگی در موضوع سخنرانی در مساجد انجام داده‌اند. مسجد روضه محمدیه (حظیره) یکی از کانون‌های مهم انقلاب اسلامی در استان یزد محسوب می‌گردد. فعالیت این مسجد زیر نظر شهید آیت‌الله صدوقی هدایت می‌شد که در جریان انقلاب اسلامی فعالیت‌های زیادی را در کارنامه خود ثبت کرد و نه تنها در استان یزد بلکه در کل کشور زمینه ساز پیروزی انقلاب اسلامی ایران شد.

پی‌نوشت‌ها:

[1] - شیرودی، مرتضی، ساسان، جعفر، «مسجد، بسیج سیاسی و انقلاب اسلامی، بررسی موردی دوره تاریخی 1341 تا 1357، فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی، 1394، سال 12، شماره 40، ص 116.

[2] - همان، ص 133- 132

[3] - سهرابی، حمیدرضا، فرح بخش، محمد جواد، «بررسی نقش مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی ایران، فصلنامه دولت پژوهی، 1399، سال 3، شماره 6، ص 85.

[4] - همان، ص 87.

[5] - همان، ص 174

[6] - مسجد جلیلی، ویکی فقه.

[7] - جمالزاده، ناصر، امینیان، مهدی، «نقش مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی ایران»، مطالعات فرهنگ- ارتباطات، 1392، سال 14، شماره 24، ص 130.

[8] - ابطحی، سید مصطفی، «مسجد به مثابه هسته بسیج گر در انقلاب اسلامی»، فصلنامه مطالعات سیاسی، 1394، سال 7، شماره 28، ص 184.

[9] - همراهی شهید صدوقی با آغاز نهضت امام، روزنامه کیهان، 31 شهریور 1395.

[10] - خبرگزاری مهر، مسجد روضه محمدیه سنگر مقاومت در برابر تمام مظاهر رژیم شاه بود، 20 بهمن 1399.

[11] - مسجد حظیره یزد، تبیان، 6 بهمن 1397.

[12] - خبرگزاری دانشجویان ایران «ایسنا»، مسجد حظیره نمادی از معنای والای شهر تاریخی یزد است، 29 شهریور 1396.

[13] - مسجد پایگاه مبارزه مردمی در انقلاب، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 26 خرداد 1392.

[14] - نقش مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی ایران، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، 7 بهمن 1397.

[15] - انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک (استان یزد)، زمستان 1394، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ج 1، ص 27.

[16] - همان، ج 1، ص 31.

[17] - همان، ج 3، ص 48.

[18] - همان، ج 4، ص 11.

[19] - همان، ج 4، ص 375.

[20] - همان، ج 1، ص 36.

[21] - همان، ج 2، ص 253.

[22] - همان، ج 3، ص 239.

[23] - همان، ج 3، ص 243.

[24] - همان، ج 3، ص 296.

[25] - شمس آباد روستایی در 35 کیلومتری اردکان یزد و جزء بخش عقدا است.

[26] - انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک (استان یزد)، همان، ج 3، ص 327.

[27] - همان، ج 3، ص 387.

[28] - همان، ج 3، ص 450.

[29] - همان، ج 1، ص 23.

[30] - همان، ج 1، ص 40.

[31] - همان، ج 2، ص 12.

[32] - همان، ج 2، ص 74.

[33] - همان، ج 2، ص 125.

[34] - همان، ج 2، ص 255.

[35] - همان، ج 3، ص 233.

[36] - همان، ج 3، ص 241.

[37] - همان، ج 1، ص 26.

[38] - همان، ج 1، ص 352.

[39] - همان، ج 1، ص 531.

[40] - همان، ج 3، ص 199.

[41] - همان، ج 4، ص 142.

[42] - همان، ج 1، ص 34.

[43] - همان، ج 1، ص 586.

[44] - همان، ج 3، ص 196.

[45] - همان، ج 5، ص 274.

[46] - مسجد حظیره یزد، مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگ و ادب پایداری، 29 اردیبهشت 1400.

[47] - انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک (استان یزد)، همان، ج 1، ص 17.

[48] - همان، ج 2، ص 5.

[49] - همان، ج 2، ص 6.

[50] - مراسم چهلمین سالروز شهادت آیت‌الله صدوقی در یزد برگزار شد، خبرزاری جمهوری اسلامی، 8 تیر 1401.

[51] - مسجد پایگاه مبارزه مردمی در انقلاب، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، همان.

[52] - انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک (استان یزد)، همان، ج 2، ص 18.

[53] - همان، ج 2، ص 19.

[54] - همان، ج2، ص 20.

[55] - مرکز اسناد انقلاب اسلامی، حماسه‌ خونین مردم‌ یزد در دهم‌ فروردین‌ 1357، 1399.

[56] - مسجد مصلی عتیق یزد در ضلع شرقی بلوار امامزاده جعفر یزد واقع شده است. این مسجد توسط سید رکن الدین محمد قاضی در سال 725 هجری قمری احداث گردید و در تاریخ 9 فروردین 1378 به عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد.

[57] - انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک (استان یزد)، همان، ج 2، ص 18.

[58] - همان، ج 3، ص 345.

[59] - شهید صدوقی تبلور خدمت و وحدت، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی یزد.

[60] - انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک (استان یزد)، همان، ج 2، ص 25.

[61] - شهید آیت الله صدوقی، کتابخانه دیجیتالی تبیان.

[62] - بهبود زاده، جواد، دهم فروردین؛ تحلیلی بر تاریخ انقلاب اسلامی یزد، 1398، جلد دوم، تهران، انتشارات سوره مهر، ص 110.

[63] - انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک (استان یزد)، همان، ج 3، ص 11.

[64] - همان، ج 3، ص 13.

[65] - همان، ج 3، ص 13.

[66] - مسجد حظیره یزد، مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگ و ادب پایداری، 29 اردیبهشت 1400.

[67] - انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک (استان یزد)، همان، ج 3، ص 110.

[68] - بهبودزاده، جواد، همان، ص 14.