امیرالمؤمنین(علیهالسلام) فرمودند: در گردشها و از پی هم آمدن روزگار برای مردم عبرتها است. غررالحکم، جلد 4، صفحه 409، به نقل از آثارالصادقین، آیتالله احسانبخش.
لازم است... قیامها و تظاهرات مسلمین ایران را در شهرستانهای مختلف با تاریخ و انگیزه آن ثبت نمایند تا مطالب اسلامی و نهضت روحانیت سرمشق جوامع و نسلهای آینده شود. امام خمینی(قدس سره)، صحیفه امام، ج 3، ص 434.
سندی که در ادامه می آید گزارشی است از فعالیتهای «آیتالله عبدالرحیم ربانی شیرازی» که به وسیلهی ساواک در سال 1356 تهیه شده است. بر اساس این گزارش آیتالله ربانی بارها تبعید و دستگیر شده است. ایشان 3 سال را در چابهار تبعید بوده و در سال 1356 نیز به مدت سه سال به کاشمر تبعید شده است.
از مظاهر رایج غرب زدگی در عصر پهلوی، باید به پدیدهی بیحجابی اشاره کرد. از زمان کشف حجاب در دورهی رضاخان تا گسترش وسیع آن در زمان سلطنت محمدرضا پهلوی، این خاندان در صدد رواج مؤلفههایی از فرهنگ غرب در ایران بودند که با فرهنگ ایرانی- اسلامی جامعه تضاد داشت. اسناد موجود نشان میدهند که اکثریت جامعهی ایرانی به شدت با این مظاهر غربی مخالف بودند. سندی که در ادامه میآید گزارشی است از ساواک راجع به اعلامیهای که در یکی از دبیرستانهای دخترانه اراک در سال 1356 پخش شده بود. در بخشی از این نامه میخوانیم: «اسلام بیحجابی نیست. اسلام با عروسکهای متحرکی که هر روز خود را آراسته به زینتهای سطحی و بیارزش جلوه میدهند سخت مخالف است و این بیعفتیها را آزادی نمیداند، اسلام آزادی را در چیزی برتر از این میداند…»
سند دیگر امروز اجتماع مردم در بهشت زهرا(س) مربوط به سال 1357 را نشان میدهد. لازم به یادآوری است که پس از کشتار مردم در 17 شهریور 1357، انقلابیون و خانوادههای شهدا روزهای پنجشنبه و جمعه را در بهشتزهرا(س) اجتماع کرده و به این ترتیب علیه رژیم پهلوی مبارزه میکردند. در بخشی از این سند آمده است: «همه هفته عصرهای پنج شنبه و جمعه تحت عنوان فاتحهخوانی در این محل اجتماع و با دست یازی به اعمال و اقدامات تحریکآمیز و برانگیختن احساسات عمومی مردم، علیه رژیم قانونی و مصالح عالیه کشور فعالیت دارند.»
سندهای زیر گزارشهایی از تحولات سیاسی ایران در دی ماه 1357 را روایت میکنند. محمدرضا پهلوی که اساس سلطنت خود را در خطر میدید، دست به دامان اعضای جبهه ملی شده بود. اگر چه اصل طرح از آمریکاییها بود. در این روزها اخباری مبنی بر نخستوزیری دکتر غلامحسین صدیقی به گوش میرسید. سند نخست به مصاحبه خبرنگاری خارجی با دختر دکتر صدیقی اختصاص دارد. وی از «مطالعه و مذاکره» دکتر صدیقی با عوامل احتمالی که در دولت جدید به کار خواهند پرداخت، یاد کرده است. سند دوم نیز گزارشی است درباره گفتگوی دکتر غلامحسین صدیقی با خبرنگار روزنامه کیهان. خواندن این سند و البته اصل مصاحبه ما را با شرایط آن روزها بیشتر آشنا خواهد کرد. در سند سوم از تشکیل کابینه و احتمال حضور کسانی چون پزشکپور و حاج سید جوادی در کابینه دکتر صدیقی سخن رفته است. دکتر صدیقی هیچگاه به نخستوزیری نرسید. با آن که دکتر صدیقی 3 دیدار با شاه داشت و به دنبال تکمیل کابینه بود. اما کمتر کسی از درون جبهه ملی یا شخصیتها حاضر شد با وی همکاری کند. بر این اساس آمریکاییها از درون جبهه ملی دکتر شاپور بختیار را انتخاب کردند. خصوصاً در اسناد لانه جاسوسی آمده است دکتر صدیقی ضد روحانیت میباشد. ردای نخستوزیری سرانجام به شاهپور بختیار رسید و او آخرین نخستوزیر رژیم پهلوی بود.
